پیشگیری، تشخیص و درمان بیش فعالی در کودکان بدون دارو

بیش فعالی دارای انواع مختلف است که روش های درمان آنها نیز مختلف است، در این مقاله ابتدا توضیحی درباره بیش فعالی ارائه می دهیم، انواع بیش فعالی را نام برده و در نهایت به روش درمان بدون داروی آن می پردازیم.

شاید شما نیز با شنیدن کلمه بیش فعال یاد کودک پر جنب و جوش فامیل تان بیفتید اما لزوما هر جنب و جوشی نشانه از بیش فعالی کودک نیست.

زمانی که کودک بیش فعال دارای میزان فعالیت بالا و تمرکز پائین است، نمی تواند در آموزش، یادگیری و کسب مهارت های مختلف موفق شود.

حتی در مواردی دیده شده که والدین به بحث درمان بیش فعالی در کودکی توجه جدی نشان نمی دهند که این روند در نوجوانی و جوانی زمینه ترک تحصیل او را نیز فراهم می کند.

بخاطر همین والدین به کوچکترین علائم برای تشخیص و شناسایی کودک بیش فعال و بحث درمان او نیز برای پیشگیری از عواقب این اختلال در آینده بایستی توجه داشته باشند.

بروز رفتارهای ضد اجتماعی مثل استعمال مواد مخدر در سن نوجوانی، ناامیدی‌، افسردگی، نقص در یادگیری از جمله عواقب بی توجهی به بحث درمان است.

اولین سوالی که به ذهن خانواده ها خطور می کند اینست که:

• تشخیص بیش فعالی در چه سنی دقیق تر است؟
• علائم بیش فعالی چگونه هستند؟

سن تشخیص بیش فعالی

احتمال ابتلا به بیش فعالی در تمام سنین وجود دارد. حتی در نوزادان نیز ابتلا به بیش فعالی دیده شده است اما به طور معمول این اختلال در سنین قبل از ۷ سالگی رخ می دهد.

مهمترین نشانه این بیماری، نداشتن تمرکز و بی توجهی به اطراف است. در اکثر موارد کودک مبتلا به بیش فعالی در زمان آموزش و در پروسه یادگیری در مدارس قابل تشخیص هستند.

تشخیص در زمان مناسب و درمان در آن بازه طلایی، باعث سرعت روند درمانی و کاهش عواقب آن می شود.

والدین نقش بسیار مهمی در تشخیص و شناسایی هر نوع اختلال دارند و می توانند با درمان به موقع باعث رشد و شخصیت کودک گردند.

علائم اختلال بیش فعالی

عدم تمرکز کافی، بی توجهی به اطراف، انجام فعالیت های بسیار، جنب و جوش فراوان و در مواردی پرخاشگری با تکانه های ساده از علائم، نشانه های بسیار شایع بیش فعالی هستند. یکی از موارد مهم علائم بیش فعالی در کودکان، حرکات تکانشی در آنها است، در این حالت کودک به دلیل انرژی زیادی که دارد، بدون عاقبت اندیشی دست به هر کار خطرناکی می زند.

گاهی والدین با دیدن علائمی همچون خیال بافی کودک، عدم تمرکز کافی، کم حوصلگی کودک برای انجام تمارین مدرسه نگران شده و تصور می کنند که کودکشان دچار اختلال بیش فعالی است. در حالیکه این حالت ها برای تمام کودکان امری عادی و روزمره است.

نشانه های اختلال بیش فعالی در دختران و پسران با یکدیگر متفاوت است. نداشتن نظم، کم توجهی به اطراف، ضعف در آموزش مهارت از نشانه های این اختلال در دختران به شمار می روند. اما پسران درگیر بیش فعالی دارای رفتارهایی مانند پرخاشگری، حرکات بدون منطق و... هستند. به طور کلی تحرک زیاد، عدم توجه و رفتارهای تکانه ای از علائم اصلی این بیماری محسوب می شود.

اما نکته مهم این است که بیش فعالی و اختلالات حسی دارای رفتارهای یکسان اما ریشه های متفاوت هستند به همین دلیل پیشنهاد می کنیم پس از مطالعه این مطلب مقاله تفاوت های بیش فعالی و اختلالات حسی را نیز مطالعه بفرمائید تا بصورت کامل تفاوت این دو موضوع برایتان مشخص شود.

• مشکل در توجه 
• انجام فعالیت به شکل بیش از حد (بیش فعالی)
• انجام حرکات بدون فکر کردن به آنها (حرکت های تکانشی)

​علائم بیش فعالی در دوران نوزادی

1. نوزاد اغلب در حال گریه هستند.
2. به سختی آرام می شوند.
3. به حد کافی خواب ندارد.
4. نوزاد در زمان های مختلف، اشتهای متفاوت دارد. گاهی پر اشتها و گاهی اصلاً غذا نمی خورد.

علائم بیش فعالی در سن ۲ تا ۵ سالگی

1. حوصله کمی دارد و به بازی های فکری مثل پازل علاقه نشان نمی دهد.
2. توانایی انجام کارهای مختلف را ندارد.
3. نظم در انجام کارهای شخصی دیده نمی شود.
4. به کارهای خطرناک دست می زند و احتیاط را رعایت نمی کند.

علائم بیش فعالی در دوره پیش دبستان

1. کودک در این مقطع سنی به شدت بی قرار است و نمی تواند در جایی آرام بگیرد. حتی توانایی آرام نشستن بر روی صندلی به مدت ۲۰ دقیقه را نیز ندارد.
2. کنجکاوی زیادی در سایر زمینه ها بروز می دهد.
3. بد اخلاقی و بد قلقی می کند.
4. با تاخیر گفتار مواجه است.
5. در کارهای ظریف مانند بستن بند کفش و دکمه لباس با مشکل مواجه است.

علائم بیش فعالی در دوران دبستان

1. گاه رفتار مضحک از خود بروز می دهد.
2. به آزار هم کلاسی ها می پردازد.
3. نسبت به محرک های محیطی سریع عکس العمل نشان می دهد.
4. رفتار خشن و پرخاشگری از کودک دیده می شود.
5. نسبت به دستور معلم بی توجهی می کند.
6. توان توجه مداوم را ندارد.
7. حواسش به اطراف جلب می شود.
8. بیشتر وسایل خود را در مکان های مختلف جا می گذارد.
9. نسبت به درخواست های خود صبر ندارد.
10.  دارای هیجانات پایداری نبوده و خشم در رفتار او دیده می شود.
11.  زیاد تکان می خورد.
12.  فعالیت زیادی دارد.
13.  نمی تواند دستورات آموزگار را درست انجام دهد.
14. جنب و جوش زیادی دارد.
15.  تغییر زیادی در خلق و خویش دیده می شود.
16.  در انجام تکالیف مدرسه نظم و دقت کافی ندارد.
17.  زیاد حرف می زند.
18.  نمی تواند یکنواخت بنویسد، به شکلی که کلمات روی صفحه به شکل رقصان دیده می شوند.
19.  ضعف در پیدا کردن جهت و تشخیص زمان دارد.
20.  در درک فضایی دچار ضعف است.

درمان اختلال بیش فعالی

درمان بیش فعالی از کودکی به کودک دیگر متفاوت است به همین دلیل برای درمان اختلال بیش فعالی حتما قبل از هرچیزی با متخصصین این امر مشورت های لازم را انجام دهید.

موسسه فرزندان برتر با تجربه سال ها فعالیت در زمینه درمان بیش فعالی کودکان بدون دارو به شما توصیه می کند که حتما ابتدا از روش های بازی درمانی و قصه درمانی (روش های درمان بدون دارو) آغاز بکنند که هم روش های کم هزینه تری هستند، هم در درمان دقت بیشتر و تاثیرات فراوانی دارند. 

درمان اختلال بیش فعالی بدون دارو یکی از روش های درمان با اثرگذاری طولانی مدت تر نسبت به باقی روش های درمانی مخصوصا دارویی هستند.

در این قسمت چند نکته مهم در ارتباط با بیش فعالی را به خانواده های محترم توضیح می دهیم:

• مهمترین نکته در بحث درمان، داشتن اطلاعات کافی درمورد این اختلال است. والدین و معلمان نقش اساسی در درمان کودک دارند. برای بالا بودن آگاهی، کتاب ها، مقالات زیادی در این زمینه تدوین شده است. مشاوره با متخصص کودک و نوجوان نیز بسیار کمک کننده خواهد بود. 
• برای برقراری ارتباط بهتر با کودک، والدین و معلمان باید به تدوین برنامه های خاصی بپردازند. این برنامه ها کمک فراوانی به تعلیم و تربیت درست کودک خواهد کرد.
• رابطه منظم والدین با معلمان جهت تبادل گزارشات، کارها و فعالیت هایی که کودک بیش فعال انجام می دهد ضروری است.
• از دیگر کارهایی که باعث بهبود روند درمانی کودک می شود این است که والدین محیط مناسبی در منزل فراهم کنند. محیط مناسب زمانی فراهم می شود که مهمانی ها و تلفن هایی که ضروری نیستند، کاهش یابد. تلویزیون تاثیر منفی بر روند درمانی کودک دارد، برای بهتر شدن این پروسه درمانی توصیه می شود  که تماشای تلویزیون برای کودک کم گردد.
• تعیین برنامه زمانی برای کارهایی که کودک انجام دهد، روش دیگری است که باعث بهبود روند درمانی می شود. کودک باید در این زمان مشخص تعیین شده به انجام کارهایی مانند غذاخوردن، خواب، انجام بازی و ... بپردازد.

تفاوت بیش فعالی و اوتیسم

بررسی تفاوت بیش فعالی و اوتیسم از چند حیطه قابل بررسی هست. بررسی علمی و اجتماعی تفاوت این دو اختلال از مهم ترین اتفاقات ممکن است. اگر بخواهیم تفاوت اوتیسم با بیش فعالی یا سایر اختلالات را بررسی کنیم، باید از تاثیرات عاطفی و اجتماعی آن آگاه باشیم.

بیش فعالی، اختلالی بیولوژیکی است که در آن کودک به سختی قادر به توجه، تمرکز و آرام نشستن است. اما اوتیسم، گستره‌ای از مشکلات توسعه عصبی است که چالش‌هایی در زمینه مهارت‌های اجتماعی، برقراری ارتباطات و تفکر برای فرد مبتلا به وجود می‌آورد. رفتارهای تکراری هم بخشی از طیف اوتیسم هستند.

در بیماری اوتیسم کودکان مبتلا، هیجانات را درک نمی کنند. به طور مثال زمانیکه اطرافیان کودک مبتلا به اوتیسم، از رفتار او عصبی می شوند، توانایی تشخیص حالت چهره و حتی عصبی شدن آنان را ندارد. در صورتیکه کودک بیش فعال به دلیل نداشتن تمرکز و کم توجهی که ذکر کردیم قادر به درک هیجانات هستند ولی نمی تواند با محیط اطراف خود را منطبق کند.

کودکان بیش فعالی قواعد اجتماعی را به خوبی درک نمی کنند پس نمی توانند عکس العمل های مناسبی در زمان مناسب از خود نمایش دهند، این دلیل عمده تنهایی بیماران مبتلا به بیش فعالی در جامعه است. با ادامه دریافت واکنش های منفی از محیط، کودک بیش فعال احساس می کند که به اندازه کافی خوب نیست و اعتماد به نفس و انگیزه فرد او هر روز بیش از روز قبل، کاهش می یابد.

اصلی‌ترین مشکل افراد دچار اوتیسم وجود مشکل در برقراری ارتباطات، درک الزامات اجتماعی و انجام کارها و عادت‌های تکراری در بین آن هاست. بسیاری از کودکان اوتیسمی در دوست‌ یابی و برقراری ارتباطات اجتماعی و فهم ارتباطات اجتماعی مشکل دارند.

ما در مطلب دیگری در همین وب سایت ما به بررسی تفاوت کامل بیش فعالی و اوتیسم پرداخته ایم.

ارتباط متخصصین کودک و نوجوان

علاوه بر روش های درمانی که توسط پزشک و با تجویز دارو انجام می گیرد، والدین باید با استفاده از روش های تربیتی و آموزشی مناسب مقداری از این انرژی فراوانی که کودک دارد را در مسیر درست تخلیه کنند.

برای درمان اختلال بیش فعالی، اقدام به خود درمانی کاری خطرناک بوده و حتما باید علائم و نشانه های این اختلال جدی گرفته شود. والدین باید همواره برای بهتر شدن روند درمانی با مشاوره تلفنی یا مراجعه حضوری به مراکز مشاوره با متخصصین کودک و نوجوان در ارتباط باشند.

شیوع بیش فعالی

به طور کلی از هر ۱۰۰ کودک، ۵ نفر از آنها دچار اختلال بیش فعالی است از طرفی میزان شیوع اختلال بیش فعالی در بین پسران سه برابر بیشتر از دختران است. به گفته پزشکان و محققان در مغز کودکان مبتلا به این اختلال به میزان کافی از هورمون خاصی به نام میانجی های عصبی ترشح نمی شود، هورمونی که کنترل رفتار کودک را برعهده دارد.

انواع بیش فعالی

بیش فعالی دارای انواع مختلفی هست که هر نوع دارای طیف خاصی هست در این مقاله ما سعی می کنیم تمام انواع مختلف بیش فعالی را پوشش دهیم.

بیش فعالی دارای ویژگی های مشخصی مثل پرتحرکی، کمبود توجه و تمرکز، بروز اعمال ناگهانی و غیرقابل پیش بینی است در این قسمت ما بیش فعالی را براساس این ویژگی ها دسته بندی می کنیم.

اختلال اول: نوع بدون دقت و توجه

در گونه اول که کودک فقط در توجه و تمرکز مشکل دارد. فرد قادر نیست بر روی فعالیتی که بر عهده او گذاشته ‌اند، تمرکز نماید. 

کودک مبتلا به بیش فعالی نوع بی توجهی، دائما در حال رویا است و در مدرسه نیز به دلیل نداشتن تمرکز کافی با مشکلات مواجه است. این کودکان علاقه چندانی به تکالیف مدرسه و کارهایی مانند آن که به تمرکز نیاز دارند، ندارند.

کودکان بیش فعال در این گروه اغلب:

• توجه کافی به جزئیات امور نمی کنند.
• قادر نیستند که بر بازی ها و فعالیت ها تمرکز نمایند.
• در پایان رساندن تمارین و تکالیف مدرسه ضعف دارند و نمی توانند آنها را به پایان برسانند.
• قادر به انجام دادن تکالیف و یا کاری که بر عهده گرفته اند، نیستند.
• در اغلب موارد فراموش می کنند که کتاب ها و وسایل خود را کجا گذاشته اند.

اختلال دوم: نوع تکانشی - بیش فعالی

در این گروه از افراد مبتلا به بیش فعالی، فعالیت بسیار زیاد فرد دیده می شود. فعالیت و کارهایی که این افراد انجام می دهند اغلب بدون تفکر است. فعالیت بیش از حد یکی از بارزترین نشانه های بیش فعالی به شمار می رود. گاهی با رشد کودک و افزایش سن، سطح بیش فعالی کم می شود.

شاید شما نیز دیده باشید که یک کودک بیش فعال به شکل ناگهانی در خیابان شروع به دویدن کند، بدون اینکه به اطراف خود دقت کند. کودکان بیش فعال این اعمال را بدون فکر و ایده مشخص انجام می دهند.

در کودکانی که مبتلا به بیش فعالی از نوع پرتحرکی هستند، به شدت ناآرام اند. از دیگر علائم آنها این است که نمی توانند به مدت طولانی در یک جا بمانند و باید مدام در حال حرکت باشند. کودک مبتلا به این نوع اختلال در مدرسه نظم کلاس را برهم زده و قادر نیست بر روی صندلی ثابت بنشیند.

ویژگی کودکانی که دچار این عارضه هستند به این شکل است:

• ناآرامی و بی قراری
• دویدن از یک سمت به سمت دیگر در اغلب اوقات و یا بالا رفتن از جایی
• پریدن از روی صندلی بدون اجازه والدین
• قادر نبودن به انجام بازی در حالت سکوت
• حرف زدن بیش از حد
• صبور نبودن برای گرفتن نوبت خود در کارها و بازی ها
• بدون اجازه وارد بازی بقیه شدن و بر هم زدن آن
• پریدن در صحبت دیگران

اختلال سوم: اختلال نوع ترکیبی

نوع ترکیبی که کودک دارای اختلال، هم پرتحرک است و هم مشکل توجه و تمرکز دارد، این اختلال در کودکان دبستانی و در پسرها سه تا پنج برابر شایع تر از دختران است و بیشتر در پسران اول خانواده مشاهده می شود.

افراد مبتلا به این نوع اختلال، فعالیت بسیار زیادی دارند و تمام کار ها و اعمال خود را بدون فکر انجام می دهند، درواقع علائم افراد این نوع بیش فعالی ترکیبی از دو نوع قبل است.

مشکل در توجه، بیش فعال بودن و عدم کنترل تکانش های حرکتی از علائم بارز این گروه محسوب می شود. در مواردی نیز دیده می شود که کودک توجهی به اطراف نداشته و فعالیت های زیادی انجام می دهد.

متاسفانه این رفتارها باعث ایجاد مشکلات برای کودک در محیط منزل، مدرسه و ارتباط با دوستان می گردد. افسردگی، اضطراب و عدم اعتماد به نفس در بیشتر کودکان دچار اختلال بیش فعالی دیده می شود.

اختلال چهارم: بیش فعالی در نوزادی

معمولا اختلال از سه سالگی به بعد تشخیص داده می شود. کودکان مبتلا در دوره شیرخواری اکثرا پرتحرک هستند و دست ها و پاهای خود را زیاد حرکت می دهند؛ کم خواب، کم غذا هستند و زیاد گریه می کنند.

تشخیص اختلال بیش فعالی در کودک

والدین با مشاهده علائم این اختلال حتما باید کودک را به نزد پزشک متخصص برده تا ویزیت گردد. تنها راه قطعی تشخیص نظر و ارزیابی پزشک است.

والدین باید به دو نکته زیر توجه کنند:

• مبنای تشخیص درست اختلال بیش فعالی در کودک پزشک است نه نظر دیگران
• کودکی که دارای این اختلال است، دارای توانایی های دیگر نیز است.

رفتار در منزل کودک بیش فعال

1. فعالیت و جنب و جوش زیاد دیده می شود.
2. توجهی به صحبت های والدین ندارد.
3. قادر نیست یک فعالیت را به پایان برساند.
4. به مخالفت با والدین می پردازد.
5. به شدت بی نظم است.
6. به سرعت آشفته می گردد.
7. حساسیت چندانی نسبت به درد ندارد.
8. به شدت رفتار غیر قابل پیش بینی دارد.
9. دارای خودباوری زیادی نیست.
10.  نسبت به هر رفتاری سریع واکنش نشان می دهد و طالب برتری نسبت به همسالان خود است.
11.  علاقه به کارهای خطرناک دارد.
12.  نمی تواند از قوانین و مقررات تبعیت کند.
13.  ضعف در پیروی از دستورات دارد.

لزوم استفاده از روش های غیر دارویی برای درمان بیش فعالی

زمانی که والدین از اختلال بیش فعالی کودک خود اطلاع پیدا می کنند، علاوه بر بیماری کودک از عوارض جانبی داروهای تجویزی نیز نگران می شوند.

 طبق گزارشاتی که سازمان نظارت بر دارو و مواد غذایی  (FAD) منتشر کردند، تعدادی از داروهای بیش فعالی مانند ریتالین، کنسرتا، آدرال و استراترا عوارضی همچون حمله قلبی و مشکلات این چنینی خواهند داشت.

سکته قلبی، افزایش فشار خون و تپش قلب و نا رسایی آن از جمله عوارضی هستند که برای داروهای بیش فعالی اعلام شده اند. در این مقاله سعی شده به روش های درمانی بدون دارو بیش فعالی اشاره گردد تا نگرانی والدین کاهش یابد.

راهنمایی هایی برای والدین

• والدین می توانند برای کمک به این عارضه وقتی که کودک یک کار را درست انجام داد به او کادو دهند. صحبت درباره توانایی ها و استعدادهای کودک در اعتماد به نفس او تاثیر بسیاری دارد. او برای استفاده از استعدادها باید تشویق گردد.
• والدین باید در هنگام حرف زدن با کودک از جملات و عبارات ساده و واضح استفاده کنند. صبر، پشتکار و مثبت اندیشی لازمه ی این امر است. در زمان درخواست باید کاملاً واضح به او گفت نیاز است چه کارهایی انجام دهد.
• استفاده کردن از شیوه هایی برای کنترل رفتار ضروری است. والدین می توانند از برنامه هایی همچون تنظیم جدول برای انجام فعالیت های کودک، بی توجهی به رفتارهای نامطلوب کودک، تهیه کادو برای تشویق و .... بهره ببرند.
• تعامل والدین با مدرسه باعث تنظیم برنامه درست تعلیم و تربیت می شود.

راهنمایی هایی برای معلمان

معلمان حتما باید آگاهی داشته باشند که چه کاری برای دانش آموز مشکل است. به طور مثال ممکن است که کودک مبتلا به بیش فعالی توانایی انجام کار خاصی نداشته باشد در حالی که سایر دانش آموزان به راحتی آن را انجام می دهند. هر دانش آموز به کمک خاصی نیازمند است.

• معلم باید سعی کند که نحوه استفاده از کتاب، تکالیف های روزانه را به دانش آموزان بگوید. آموزش مهارت ها و روش های یادگیری به دانش آموزان و همچنین دادن کادو برای تشویق از جمله مواردی است که در روند بهبودی بسیار کمک کننده خواهد بود.
• کمک کردن به دانش آموز برای انجام فعالیت های بدنی بر روند درمان بسیار اثر مثبت خواهد داشت.
• والدین و معلمان مدرسه می توانند، با همکاری هم یک برنامه تربیتی تنظیم کنند تا متناسب با نیازها کودک فعالیت کند.
• برای انجام امور و فعالیت ها، ابتکار به خرج دادن می تواند موثر باشد. معلم باید از دانش آموزان توقع بالا داشته ولی لازمه ی این امر صبر است.

علت بیش فعالی

در اغلب موارد عارضه بیش فعالی بدون دلیل خاصی رخ می دهد. نقش ژنتیک و عوامل زیستی در بروز آن بی تردید است. تغذیه نیز تاثیر موثری بر این بیماری دارد، تحقیقات مختلفی نقش مثبت اسیدهای چرب و برخی از بیماری ها در روند درمانی این بیماری اثبات کرده اند.

کودکان درگیر بیش فعالی در قسمت هایی از مغز که مسئول توجه و تمرکز هستند، دچار آسیب جزئی هستند. تحقیقات تاثیر مصرف سیگار و الکل در زمان بارداری مادر تایید کرده اند. استرس و اضطراب در مادر باردار سبب افزایش این احتمال در کودک خواهد شد‌.

 از دیگر عوامل ایجاد اختلال بیش فعالی به مسمومیت با سرب، غذاهای کنسروی و آماده حاوی مواد مصنوعی و افزودنی های خوراکی هستند، می توان اشاره کرد.

 برای اینکه پزشک نظر قطعی درباره ابتلا کودک به بیش فعالی بدهد نیاز است حتما گزارشات ۶ ماهه از علائم و فعالیت های کودک در منزل و مدرسه داشته باشد.

در سنین کمتر از دو یا سه سال به دلیل اینکه کودک در مکان هایی که به نشستن و تمرکز زیاد نیاز دارند، حضور ندارد. اغلب اوقات این اختلال تشخیص داده نمی شود.

 توجه به این نکته ضروری است که بیش فعالی با کم توجهی یا عدم تمرکز متفاوت هستند. در اغلب موارد افراد از این دو اختلال رنج می برند.

درمان بیش فعالی در منزل

استرس و التهاب های هیجانی در منزل بر روند درمانی کودک اثر منفی دارد. چنانچه کودک در محیطی پر از اتفاقات منفی و استرس زا زندگی کند تاثیر بسیار بدی بر او خواهد داشت. والدین تاثیر مستقیم در درمان کودک دارند. از جمله کمک های روحی و روانی که در منزل می توان فراهم کرد، آماده کردن غذای سالم، فراهم کردن زمینه برای تمارین و فعالیت هایی همچون کتاب خواندن، دیدن فیلم های کودک و ... می توان نام برد.

تاثیر تمرین ورزشی در درمان بیش فعالی

محققان ثابت کرده اند که با روزی نیم ساعت ورزش در محیط و فضای سبز، می توان باعث بهبود درمان بیش فعالی کودکان شد. ورزش نه تنها هیچ عوارضی ندارد بلکه تاثیر بسیار مثبتی نیز بر روح و روان فرد می گذارد.

 ورزش و فعالیت هایی با تحرک مناسب سبب ترشح هورمون های دوپامین، نور اپی نفرین و سرتونین می شوند. ترشح این هورمون ها باعث افزایش تمرکز و توجه در کودک خواهد شد.

همانطور که می دانید، داروهایی که برای درمان بیش فعالی کودکان تجویز می شود نیز با تاثیر ترشح این هورمون ها، اثرگذار هستند. ورزش نیز با این عملکرد اثر مثبت می گذارد ولی هیچ عوارضی ندارد.

اهمیت خواب در روند درمانی بیش فعالی

در صورتیکه کودک دارای خواب منظم باشد، بهبودی سریعتری در او حاصل می شود. مشکل در خواب شبانه در بیشتر کودکان مبتلا دیده می شود.

 یکی از عوارض داروهای شیمیایی، تاثیر منفی بر خواب کودک است. با تغییر نحوه مصرف زیر نظر پزشک مشکل خواب بهتر خواهد شد.

مشکل در خواب در بین این کودکان شایع است، برای کاهش آن روش های زیر موثر خواهند بود:

• تنظیم درست زمان خواب کودک
• والدین باید حتما کاری کنند که کودک در زمانی که تنظیم نشده، نخوابند.
• در زمان تعیین شده برای خواب کودک، وسایلی مانند تلویزیون، کامپیوتر و ... باید یک ساعت قبل خاموش گردند.
• والدین نباید اجازه دهند که کودک در زمان نزدیک خواب فعالیت بدنی زیادی داشته باشند. این کار سبب شده که کودک دیرتر به خواب برود.

تاثیر خواب بر اختلال بیش فعالی

تحقیقات بسیاری نقش تغذیه بر بهبود این اختلال را ثابت کرده اند. حفظ فاصله زمانی حدودا ۳ ساعته باعث می شود که تحریک پذیری کودک کاهش یافته و تمرکز او بهتر گردد.

• پروتئین و قندها

والدین باید در تمام وعده ها و حتی میان وعده ها از پروتئین و قندهای پیچیده در غذای کودک بیش فعال استفاده کنند. مصرف این مواد غذایی تاثیر مثبت بر درمان بیش فعالی دارند.

• بررسی سطح آهن، منیزیم در خون کودک

در بسیاری از کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی، مشخص شد که میزان این املاح در بدن آنان کم است. افزایش میزان این املاح معدنی کمک فراوانی به کنترل این عارضه می کند. تحقیقات نقش مثبت آهن در درمان بیش فعالی را به اثبات رسانده اند، حتی دیده شده مانند داروهای درمانی برای بیماری اثر می کند.

• اضافه کردن اسیدهای چرب، امگا ۳ به رژیم غذایی فرد

تحقیقات زیادی تاثیر عالی امگا ۳ را در کم کردن حرکات تکانشی فراوان کودک بیش فعال اثبات کرده اند. از منابع امگا ۳ به ماهی قزل آلا، ماهی تن، ساردین، تخم مرغ و لبنیات می توان اشاره کرد.

رفتار درمانی برای کودک اختلال بیش فعالی

رفتار درمانی شیوه ای است که در روند بهبودی بیش فعالی نقش بسیار زیادی دارد. میزان موفقیت این روش به حدی است که حتی ممکن است جایگزین داروهای تجویزی گردد.

به تقویت رفتار خوب کودک با دادن پاداش و کم کردن رفتارهای ناشایست او با محدود کردن و نشان دادن نتیجه کار، رفتار درمانی گفته می شود.

سه اصل رویکرد رفتار درمانی بر اساس نظر آکادمی کودکان آمریکا شامل موارد زیر هستند‌:

• هدف های واضح تعیین کردن:

باید برای کودک هدف هایی تعیین گردد که مشخص و واضح هستند. به عنوان مثال انجام تکالیف درسی در نیم ساعت یا بازی با دوستان کودک در زمان خاصی.

پاداش و جریمه:

باید برای هر کار مثبتی که کودک انجام می دهد، پاداشی تعیین گردد و در صورت انجام ندادن درست هدف تعیین شده می توان او را جریمه کرد.

زمانی که از روش پاداش و جریمه به درستی استفاده شود، تداوم آن باعث شکل گیری رفتارهای مناسب در کوک خواهد شد.

 والدین نیازی نیست که کاملاً درباره این اختلال آگاهی داشته باشند. مشورت با یک درمانگر شناختی- رفتاری باعث بهبود رفتار کودک خواهد شد. درمانگر رفتاری- شناختی به روش های کارآمد توجه دارد. این متخصص برای شکل دهی به رفتار کودک یک برنامه پاداش و جریمه مخصوص می نویسد. این برنامه کمک فراوانی به شکل دهی رفتار مناسب کودک می کند.

لازمه درمان کودکان بیش فعال صبر است. زیرا کودکان دارای این اختلال، رفتار بسیار غیر قابل پیش بینی دارند.

گاهی والدین به این نتیجه می رسند که رفتار درمانی و آموزش هایی مانند آن بر کنترل علائم  و رفتار کودک بی تاثیر است. شاید بازدهی این آموزش ها در کودک بیش فعال کمتر از سایر کودکان باشد اما با ادامه مسیر درمانی تاثیر بسیار زیاد آن دیده خواهد شد.

آموزش های مهارت های اجتماعی

در معاشرت های اجتماعی، کودک که اختلال عدم توجه دارد رفتارهای خاصی انجام می دهد. این رفتارها گاهی واکنش اطرافیان را در بر دارد، به طور مثال دعوا در حین بازی با دوستان، مانع شدن از بازی با وسایل مشترک و ... از جمله این رفتارها است که گاه توسط اطرافیان تنبیه می شوند. تنبیه سبب کاهش اعتماد به نفس و عزت نفس کودک می گردد.

 کودک دارای اختلال بیش فعالی بسیار پرانرژی است. اولین مهارتی که باید به این کودکان آموزش داده شود، مهارت های اجتماعی است. درمانگر متخصص معمولاً به آموزش های اجتماعی می پردازد. روش آموزش به این شکل است که کودکان باید رفتارهای مناسب که درمانگر نشان می دهد را تکرار نمایند.

مهارت های اجتماعی معمولاً دو شکل هستند:

• مهارت درک متقابل:

 در این آموزش ها کودک یاد می گیرد فردی حرکت A را انجام داد، استفاده از عکس العمل B نیاز است.

• انتقال به اجتماع:

در گروه بعدی این مهارت ها، باید این آموزش ها به اجتماع منتقل شوند. کودکان بیش فعال فاقد قدرت هماهنگ کردن قوانین در محیط های متفاوت هستند. به عنوان مثال وقتی کودک یاد گرفت که با اتفاقات خاص در مدرسه چگونه کنار بیاید، اما در خانه یا محیط مشابه قادر نیست هماهنگی برقرار کند.

والدین حتما باید از رفتار درمانی اطلاع کافی کسب کنند و ادامه برنامه بیش فعالی در منزل ضروری است. تکرار در قدرت رسانی کودک بیش فعال تاثیر زیادی دارد. والدین می توانند با فراهم کردن موقعیت های قابل پیش بینی مانع فراموشی آموزه های کودک شوند.

ایمن کردن منزل

حرکات تکانشی و ناخودآگاه کودکان مبتلا به بیش فعالی باعث بروز حوادث زیادی برای آنها می شود. برای بهبود روند درمانی، والدین باید محیط منزل را امن سازند. به طور مثال حتماً وسایل شکستنی از دسترس کودک دور گردد، حفاظ مناسب برای پنجره ها و درب ها تهیه شود. قرار دادن فرش و کفپوش مناسب در منزل به خصوص اتاق کودک ضروری است.

• کنترل

کنترل به معنی بررسی فعالیت های کودک است تا مشخص گردد که طبق برنامه های تعیین شده عمل می کند. شامل سه دسته هستند:

1. کنترل پیشایندی- (آموزش)

والدین باید برای کاهش خطرات احتمالی به کودک از قبل آموزش دهند. یعنی کودک باید کاملاً متوجه عواقب رعایت نکردن نکات خطرات احتمالی گردد. به طور مثال، آموزش نحوه عبور از خیابان ها، آموزش پوست گرفتن میوه و ... از جمله این آموزش های مهم به شمار می روند.

2. کنترل فرآیندی

این قسمت از کنترل باید در زمان انجام فعالیت ها صورت بگیرد. کودک بیش فعال دارای حرکات تکانشی بسیاری است. والدین باید در زمان انجام آنها کودک را متوجه اشتباه خود کنند. به طور مثال زمانی که والدین می بینند کودک، دوست و هم بازی خود را کتک می زند، حتما باید برای این رفتارش تذکر دهند تا درباره اشتباه بودن کارش کودک آگاه شود.

3. کنترل پسایندی

معمولاً این مرحله به شکل تشویق و یا تغییر بعد از انجام فعالیت های کودک شکل می گیرد. مثلا اگر کودک در بازی وسایلش را با دوستان خود به اشتراک گذاشت، والدین می توانند از او تشکر کنند. تشویق کودک باعث تکرار این قبیل رفتارها کودک خواهد شد.

 تنبیه نیز راهکاری است که باید در زبان مشاهده رفتار ناشایست کودک انجام گیرد. تنبیه نباید به شکل بدنی صورت گیرد بلکه باید به شکلی باشد که باعث حذف رفتار نامناسب کودک گردد.

 به طور مثال اگر قبل از حضور در مهمانی کودک رفتار مناسب را آموزش دید (کنترل پیشایندی) و در صورت تذکر برای اشتباهی که انجام داد (کنترل فرآیندی) همچنان آن رفتار را تکرار می کند، والدین می توانند مهمانی را ترک کرده و یا یک محرک دوست داشتنی کودک را از او بگیرند (کنترل پسایندی).

• حل مسئله

آموزش مهارت حل مسئله برای تمام کودکان به خصوص کودک بیش فعال ضروری است. مهارت حل مسئله از آن جهت برای کودک بیش فعال اهمیت بیشتری دارد که زمان مشاهده یک مشکل به خود یا دیگران آسیب می زنند.

 آموزش این مهارت توسط والدین یا درمانگر اتفاق می افتد. مشاوره با روان شناس یا درمانگر زمانی ضرورت دارد که والدین علم کافی برای آموزش مهارت حل مسئله به فرزند بیش فعال خود را ندارند. به طور مثال می توان کودک را در محیط های مدرسه، پارک و... گذاشت و درباره آن مکان و مشکلات اجتماعی برای او صحبت کنند. در نهایت باید آموزش نحوه حل آن مشکل را شرح داد.

 می توان از کودک سوال کرد. چنان چه در مدرسه و یا مکان مشابه دوستت به زور یک وسیله را از تو بخواهد، چه کار می کنی؟

اکثر کودکان با اعتماد به نفس کم جواب می دهند، گریه می کنم ولی جواب کودک بیش فعال این است که او را به زمین می زنم یا فحش می دهم.

برای آموزش درست به کودک در مواجهه با این مسئله در موقعیت های مشابه باید گفت که، وسیله مال من است، زمانی که این کار تکرار شد باید از معلم یا بزرگترها کمک خواست.

• پرورش حواس پنچ گانه

کودک دارای اختلال بیش فعالی معمولا دارای ضعف حسی هست. یکی از راه هایی که باعث می شود تمرکز کودک افزایش یابد این است که حواس پنجگانه او تقویت گردد. این تمرینات کمک به درمان کودک می کنند و توجه کودک را به محیط اطراف بیشتر می کنند.

استفاده از الگوهای رنگی یا مکعب های چوبی کمک به تقویت حس بینایی می کند. کودک می تواند با استفاده از اینها، سازه ای بسازد.

 والدین می توانند برای تقویت حس شنوایی کودک به او دستورات شنیداری متنوعی بدهند. به طور مثال می توان گفت ماشین زرد را به زیر میز قرمز بگذار... برای پردازش شنیداری پیشنهاد می شود که این دستورات چندین بار تکرار شوند.

می توان چشم بند بر روی چشمان کودک قرار داد و غذاهای مختلف برای او آورد تا نوع غذا و مزه ی آن را حدس بزند. این تمرین کمک به تقویت حس بویایی یا چشایی کودک می کند. بازی لمس اشیا با چشمان بسته برای تقویت حس لامسه بسیار موثر است.

• تنظیم نور

برای کاهش حرکات تکانش کودک باید نورهای سفید مانند لامپ های مهتابی در معرض دید کودک قرار نگیرند. این نورهای سفید باعث افزایش سطح هیجان کودک شده و او را بی قرار می کند.

• برنامه غذایی

باید به کودک بیش فعال مواد غذایی و خوراکی هایی حاوی مواد نگه دارنده یا کافئین داده نشود. کنسرو، نوشابه‌، شکلات، شیر کاکائو و ... از جمله خوراکی های مضر برای این کودکان است.

• ورزش

برای درمان اختلال بیش فعالی نباید از تاثیر ورزش و تحرک غافل شد. تخلیه کودک زمانی که ورزش و تحرک داشته باشد، باعث شده که انرژی زیاد او تا حدی تخلیه گردد و با کاهش حرکات تکانشی نیز روبه رو خواهد شد.

بهترین ورزش برای کودک بیش فعال، ورزشی است که همزمان هر دو نیمکره مغز او را درگیر کند. شنا و دوچرخه سواری از جمله این ورزش ها هستند. صخره نوردی و کوه نوردی نیز باعث افزایش هماهنگی مغز با بدن شده و سرعت درمان افزایش می دهند.

• خود گویی

کودک مبتلا به بیش فعالی حواس پرت و فراموشکار است. برای حل این مشکل والدین می توانند دستورات و جملات را تکرار کنند. این کار باعث افزایش تمرکز بر دستورات می شود.

به طور مثال اگر از کودک خواسته شد لیوان را بیاورد، والدین به او تذکر دهند در طول مسیر کلمه لیوان را تکرار نماید تا فراموش نکند. برای افزایش حرف شنوی کودک، انتخاب جملات کوتاه ، واضح و شفاف بسیار کمک کننده هستند.

• درمان بیش فعالی با نوروفیدبگ

نوروفیدبگ روشی است که در آن فعالیت های مغزی فرد ثبت شده سپس با استفاده از دستگاه الکترو آنسو فالو گرام دیده می شود. بهبود نیز از طریق فرآیند خود تنظیمی انجام می گردد.

 این شیوه جایگزین روش های دارویی برای درمان بیش فعالی است. برای کاهش دردهای مزمن، آسم، بیماری های قلبی، فشار خون بالا، بی اختیاری ادرار و مدفوع و... کاربرد دارد.

بسته به نوع درمان الکترودهای خاصی به نقاط گوناگون بدن منتقل می شود و نحوه کارکرد آن قسمت گزارش می گردد. این روش باعث می شود که فرد از کارکرد جسم خود آگاه شود، سپس با استفاده از فرآیند خود تنظیمی و به کمک تکنیک های نرم افزاری و سخت افزاری به درمان خود کمک می کند.

• روش مدیتیشن و تمرکز حواس

مدیتیشن روشی است که باعث جمع شدن حواس فرد می گردد و با نفس های عمیقی که فرد می کشد، خویشتنداری او افزایش می یابد. این روش باعث کاهش علائم بیش فعالی می شود. در تحقیقی که به بررسی تاثیر مدیتیشن بر اختلال بیش فعالی صورت گرفت گزارش شد، در خانواده هایی که والدین و کودک دچار اختلال هستند، به مدت ۸ هفته این تمرین را انجام دادند، کودک علائم کمتری بروز داد.

توصیه های آخر به والدین

• حتماً باید والدین آگاهی خود را نسبت به این اختلال افزایش دهند. عدم آگاهی درست این بیماری سبب رفتارهای نامناسب با کودک شده که روند درمان را با مشکل مواجه می کند.
• افراد خانواده باید توجیه شوند که کودک عمدا رفتارهای خاصی را انجام نداده و این رفتارها نتیجه این اختلال هستند.
• والدین باید قوانین منزل را به طور خلاصه و کوتاه برای کودک توضیح دهند تا او بتواند آنها را به درستی به اتمام برساند.
• از جمله توصیه هایی که پزشک به خانواده ها می کنند می توان به شرکت دادن کودک در کارهای هنری، ورزشی، انتظار معقول از کودک داشتن و ارتباط چشمی با کودک و رعایت برنامه منظم خواب و غذا اشاره کرد.
• نکته ای که والدین باید در نظر بگیرند این است که کودکان دارای اختلال بیش فعالی به سختی می توانند با تغییرات کنار بیایند. به طور مثال تغییر محل زندگی کودک باید با آمادگی ذهنی او صورت گیرد.
• نشستن در کلاس های طولانی و خرید از فروشگاه های بزرگ اثر منفی بر سیستم عصبی کودک داشته و باعث افزایش علائم بیش فعالی می شود.