آموزش کودکان بیش فعال

یکی از مسائل چالش برانگیز برای والدین، آموزش و تربیت فرزندان است، چنان چه کودک مبتلا به بیش فعالی باشد، این فرآیند سخت تر نیز می شود ولی در صورتی که بتوان خلاقیت و نوآوری را وارد روش های تربیتی کرد، شاهد تاثیر پذیری بیشتر کودکان خواهند بود.

کودکان از نظر فاکتور سختی تربیت، شامل دو گروه هستند:

۱- کودکان نرمالی که به کارگیری و اعمال روش های آموزش و تربیتی برای آن دشوار است.

۲- کودکانی که استفاده از روش های تربیتی برای آنان در مقایسه با سایر کودکان دشوار تر است.

اغلب والدین اذعان می کنند که تربیت یک فرزند آن ها در مقایسه با دیگر بچه ها دشوار تر است به طوری که به سختی می توانند او را کنترل کنند تا رفتار درستی با دیگران داشته باشد و سبب آزار آنان نشوند.

همان طور که می دانیم تمامی کودکان از نظر داشتن استعداد، توانمندی، مهارت، سلیقه و... متفاوت هستند به همین دلیل در شرایط یکسان، رفتار مشابهی بروز نمی دهند.

به عقیده کارشناسان آگاهی از علت سختی فرآیند تربیت و آموزش به اندازه نحوه برخورد درست والدین با این چالش مهم نیست. به همین دلیل تیم نورولند در این نوشتار سعی می کند به مسائل تربیتی و آموزشی کودکان مبتلا به بیش فعالی و دیگر مشکلات بپردازد.

علت دشواری آموزش و تربیت برخی کودکان چیست؟

آرزوی تمامی والدین این است که فرزند آن ها بتواند با کمک روش های تربیتی و آموزشی که به کار می برند در تمامی مراحل زندگی به موفقیت برسند. اما همانطور که اشاره شد تربیت برخی از کودکان در مقایسه با سایرین، به زمان و انرژی بیشتری نیاز دارد. به همین دلیل والدین سعی می کنند با افزایش اطلاعات خود در زمینه فرزند پروری این چالش را بهتر حل کنند.

کودکان مبتلا به بیش فعالی از جمله کودکانی هستند که در مراحل آموزش آنان، والدین و حتی معلمان دچار چالشی بزرگ می شوند، زیرا علاوه بر شیطنت های کودکانه به مشکلاتی همچون نداشتن تمرکز و توجه نیز دچارند که این روند را دو چندان سخت می کند.

به عقیده کارشناسان برای کنترل و درمان کودکان مبتلا به بیش فعالی که همزمان از اختلالات توجه نیز در رنج هستند نیاز است ۴ جنبه درمانی باید لحاظ گردد:

● مدیریت و کنترل پزشکی (اغلب در این مرحله تجویز دارو نیز صورت می گیرد)

● تهیه و تنظیم برنامه های آموزشی متناسب

● برگزاری جلسات مشاوره به صورت فردی یا گروهی

● استفاده از راهکار های رفتار درمانی

آموزش کودکان مبتلا به بیش فعالی به چه صورت است؟

از مشخصه اصلی کودکان بیش فعال، نبود توجه و تمرکز و انجام حرکات بیش فعالی است که زمینه ساز بروز رفتار های تکانشگری نیز می گردد. به همین دلیل پزشکان برای کاهش رفتار های ناشی از این اختلالات، دارو هایی تجویز می کنند.

در برخی موارد مصرف دارو های ضد آلرژی موجب بروز رفتار های نامناسب در این کودکان می گردد. البته گاهی برخی کودکان به دلیل سرزنش اطرافیان و رفتار های این قبیل دچار نا امیدی می شوند که تشدید علائم را به دنبال دارد. به همین دلیل والدین علی رغم تلاشی که برای آموزش و تربیت این کودکان می کنند، بازخورد مناسبی دریافت نمی کنند.

از فاکتور های موثر در بهبود این وضعیت، شناخت عوامل به وجود آورنده رفتار نامناسب کودک و صبر و شکیبایی بیشتر در مواجهه با چنین مشکلاتی است. البته به این مفهوم نیست که هیچ گونه مداخله ای صورت نگیرد بلکه برای تاثیر گذاری بیشتر باید موقعیت و زمان مناسب در نظر گرفته شود تا سریع تر کودک آرام گردد.

به طور مثال چنان چه مادر، رفتاری هیجان زده و بیش فعال از کودک خود مشاهده کرد باید در موقعیت مناسب به او گوشزد کند که: " امروز تا به این لحظه اگرچه رفتار نا مناسب داشتی ولی بهتر است الان آرامش خود را حفظ کنی. من برای اینکه لحظات خوبی که امروز گذراندی خراب نشود چیزی نگفتم ولی الان می تونیم چند دقیقه با هم خوش بگذارنیم. نظرت چیه الان برات یک داستان زیبا درباره جنگل و آقا شیره تعریف کنیم. می تونی با کشیدن چند نفس عمیق آمادگی خودت را اعلام کنی."

در چنین وضعیتی که کودک رفتار نامناسب بروز می دهد، برخی از والدین صبر می کنند تا کودک رفتار خود را کنترل کند که این حرکت نه تنها تاثیری نداشته بلکه سبب می شود که مادر نیز خونسردی خود را از دست بدهد که آرام شدن کودک نیز به دنبال آن به تعویق می افتد.

بهتر است والدین در چنین مواردی که کودک رفتار نامطلوب دارد از خشم، عصبانیت و فریاد زدن بپرهیزند که چنین رفتاری سبب لجبازی کودک نیز می شود که به دنبال آن رفتار های نا شایست خود را تکرار می کند.

پیشنهاد می شود که در چنین وضعیتی مادر نه با کلام بلکه با رفتار از کودک بخواهد آرام شود. یکی از این شیوه ها تعریف داستان مورد علاقه کودک است که سبب انصراف کودک از بروز رفتار های نا شایست می شود.

تعدادی دیگر از کودکان علاقه زیادی به شنیدن داستان صوتی یا موسیقی و تماشا تلویزیون دارند. استفاده از چنین راهکار هایی در زمانی که کودک هیجان زده می شود، مثمر ثمر است. حتی این روش را  می توان به عنوان پاداش در موقعیت هایی که کودک رفتار خود را کنترل می کند نیز به کار گرفت.

راهکار های موثر خانگی برای آموزش کودکان مبتلا به بیش فعالی

یکی از عوامل موثر در آموزش و تربیت بهتر کودکان بیش فعال، ثبات رفتاری والدین عنوان شده است زیرا در صورتی که کودکان ساختار صحیح رفتاری را مشاهده کنند بهتر قادرند حرکات و رفتار خود را کنترل کنند.

تنظیم برنامه روزانه و نوشتن جزئیات آن در ساعات مختلف به انجام بهتر این فرآیند کمک می کند. از جمله این موارد می توان ساعت بیداری از خواب، ساعت غذا خوردن، انجام تکالیف مدرسه، بازی کردن، تماشای تلوزیون و... اشاره کرد. زیرا این کودکان به دلیل عدم تمرکز و دقت کافی قادر نیستند امور را تا پایان انجام دهند.

در صورتی که موارد زیر در تنظیم و تهیه این برنامه ها لحاظ شود، اثر گذاری آن بیشتر می شود:

● تهیه تایمر یا ساعت برای یادآوری ساعت و زمان انجام کار ها کمک فراوانی می کند، زیرا اغلب آنان به دلیل عدم تمرکز کافی، قادر نیستند حواس خود را جمع کنند. این کار رغبت و علاقه کودکان برای انجام امور روزمره را افزایش می دهد.

● تغییر ناگهانی برنامه های تنظیم شده توصیه نمی شود زیرا این کودکان به سختی می توانند شرایط جدید را بپذیرند و این کار موجب سخت تر شدن فرآیند آموزش و تربیت نیز می شود.

● به دلیل فراموشکاری کودکان بیش فعال بهتر است قواعد و قوانین برنامه های تدوین شده بر روی کاغذ ذکر شوند. اختصاص جوایز تشویقی در مواقعی که کودک از این برنامه پیروی می کند، انگیزه بیشتری می دهد که قوانین را اجرا کنند.

● اختصاص تنبیه در مواردی که برنامه ها به درستی پیگیری نمی شوند به اندازه تشویق کردن اهمیت دارد، زیرا همان طور که گفته شد کودکان بیش فعال اغلب فراموشکار هستند. ذکر چنین مواردی به یادآوری آنان کمک بسیاری می کند.

● به دلیل عدم ‌توجه و تمرکز به ویژه در امور جزئی باید والدین درخواست های خود را به صورت بسیار شفاف و واضح بیان کنند تا کودک بتواند آن ها را اجرا نماید.

●‌ تکرار درخواست والدین به اجرای بهتر این دستور العمل ها کمک فراوانی می کند.

● به دلیل حواس پرتی که اغلب کودکان بیش فعال به آن دچارند اختصاص مکان آرام و ساکت برای درس خواندن و انجام تکالیف مدرسه الزامی است تا بتوانند بهترین عملکرد را در تحصیل به دست آورند.

● صبر و شکیبایی والدین یکی از ملزومات امر آموزش و تربیت است اما این رفتار در برخورد با کودکان بیش فعال اهمیت بیشتری دارد زیرا در صورت مشاهده، عصبانیت و خشم والدین نه تنها در آموزش دچار مشکل می شوند بلکه به دلیل لجبازی به تکرار کار های قبل نیز می پردازند.

● کودکان بیش فعال انرژی درونی بسیار زیادی دارند که باید آزاد شود. به کارگیری تکنیک وقفه به این فرآیند کمک می کند که اغلب در زمان انجام فعالیت ها به ویژه تکالیف مدرسه ضرورت دارد تا کودک با استراحت یا بازی کردن، بازدهی بیشتری به نمایش بگذارد.

رابطه بین ناتوانی کودک و رفتار نامناسب والدین

برخی از والدین با مشاهده علائم و حرکات کودک بیش فعال، صبر خود را از دست می دهند و با خشم و عصبانیت با کودک رفتار می کنند. چنین وضعیتی به کودک می آموزد که او نیز می تواند از اختلال خود به عنوان بهانه ای برای رفتار نامناسب یا عدم تلاش برای اصلاح رفتار استفاده کند. به طوری که کودک نیز حرکات و علائم بیش فعالی بیشتری بروز می دهد و آن را به نخوردن دارو ها مرتبط می کند.

والدین باید تلاش کنند که به کودک بیش فعال بیاموزند که نباید به بهانه ناتوانی در انجام برخی امور دست از تلاش و پشتکار بردارند و با تنظیم برنامه ای جامع این اهداف میسر می شود.

برخی از والدین تصور می کنند که دریافت دارو موجب کنترل علائم و حرکات بیش فعالی کودکان می شود که چنین تفکری درست نیست اگرچه مصرف دارو های تجویزی پزشک معالج ضرورت دارد ولی زمانی بهترین نتیجه حاصل می شود که از این راهکار درمانی در کنار روش های درست تربیتی و آموزشی نیز استفاده شود. به همین دلیل در ادامه به چند مورد از این روش ها اشاره می شود:

۱- تغییر نگرش و رفتار والدین

بسیاری ار مشکلاتی که در روابط بین کودک بیش فعال و والدین وجود دارد به علت انتظارات، باور ها و قضاوت های نادرستی است که نسبت به کودک بیش فعال انجام می دهند که بر گرفته از عدم آگاهی درست از این اختلال و علائم آن است.

بنابراین توصیه می شود والدین برای رفع چنین مشکلاتی حتما مطالعه خود را افزایش دهند تا آگاه شوند که کودک این رفتار ها را عمدا تکرار نمی کند بلکه نشات گرفته از وجود اختلالات بیش فعالی هستند و در صورت دریافت متد های آموزشی متناسب و تربیت درست، استعداد و توانمندی های خاص آنان شکوفا می شود‌.

۲- گوش کردن و حرف زدن درست

چنان چه یک رابطه درست و سازنده بین کودک بیش فعال و والدین برقرار باشد، بسیاری از مشکلات نه تنها به وجود نمی آیند بلکه رابطه آن ها بسیار مستحکم خواهد شد. زمانی این اهداف میسر خواهد شد که والدین به نکات زیر توجه داشته باشند:

● والدین باید سن کودک و درک او را در نظر گرفته و متناسب با آن رفتار کنند.

● زمانی که والدین ارتباط چشمی با کودک برقرار کنند، شاهد تاثیر پذیری بیشتر او خواهد بود.

● با توجه به درک پایین کودکان، شمرده حرف زدن و استفاده از کلمات و جملات ساده توصیه می شود.

● بهتر است والدین با افزایش آگاهی و شناخت بیشتر علائم و رفتار کودک، در مواردی خود را جای کودک بگذارند تا بتوانند علت مشکل را بفهمند.

● پیدا کردن علت رفتار خاص کودک موجب می شود که بهتر رفتار و حرکات او را درک کرد.

● استفاده از لحن گفتاری محکم، رسا و آرام در چنین مواردی سبب خواهد شد که کودک به سخنان والدین توجه بیشتری داشته باشد.

● برای اصلاح رفتار نامناسب کودکان می توان از روش بیان احساسات از طریق شیوه غیر مستقیم استفاده کرد. به عنوان مثال به کارگیری جملاتی مانند "چون حمام نمی روی خیلی ناراحتم، اگر غذایت را نخوری، مامان نگران می شود" تاثیر مثبتی دارد.

۳- توجه مثبت به کودک

کودکان بیش فعال مانند سایر بچه ها، استعداد و توانمندی های بسیاری دارند که در صورتی که والدین این خصوصیات را یادآوری کنند، کودک اهمیت بیشتری به قوانین و قواعد مطرح شده نیز می دهند. تحسین کردن از جمله راهکار های جهت آموزش رفتار مطلوب عنوان شده است. برای اثر گذاری بهتر می توان نکات زیر را به کار گرفت:

● در اجرای روش تحسین کردن حتما باید خصوصیت و ویژگی های مثبت کودک ذکر شود تا کودک بداند کدام رفتار بهتر است.

● در روش تحسین کردن، تناسب سن و اخلاق کودک نیاز باید در نظر گرفته شود تا پاسخ بهتری مشاهده شود. از جمله این روش ها می توان به آغوش گرفتن، بوسیدن و نوازش و به کارگیری جملات محبت آمیز اشاره کرد.

● برای تبدیل رفتار های مثبت به عادات اخلاقی، بهتر است والدین در مواجهه با چنین حرکاتی سریعا واکنش مثبت بروز دهند.

● یکی از رفتار هایی که به لجبازی کودکان پیش فعال منجر می شود، مقایسه کردن رفتار او با سایر کودکان است.

● اختصاص زمان حداقل ۲۰-۱۵ دقیقه در روز موجب مستحکم تر شدن روابط بین کودک و والدین می شود. می توان در این زمان با انجام بازی های مورد علاقه نیز زمینه تفریح و تخلیه انرژی درونی کودک را فراهم کرد.

۴- دادن دستورات موثر و مناسب

کودکان بیش فعال اغلب به دلیل عدم تمرکز و توجه قادر نیستند حواس خود را بر دستوراتی که می شنوند متمرکز کنند بنابراین برای بهبود این مشکل استفاده از این موارد توصیه می شود:

● می توان بازی "نگاهتو برنگردون" را با کودک انجام داد تا توجه و تمرکز او افزایش یابد. روش این بازی به این صورت است که کودک و والدین تماس چشمی برقرار می کنند و هر شخصی که سریع تر این تماس را قطع کند، بازنده اعلام می شود‌‌.

● تکرار درخواست با صدای بلند موجب تفهیم و درک بهتر دستورات می شود.

● والدین باید در هنگام درخواست های خود، جدیت لازم داشته باشند و توجه داشته باشند که خواهش کردن سبب تزلزل جایگاه والدین در نزد کودک شده و به راحتی به آن پاسخ منفی می دهند.

۵- آموزش نحوه انجام امور

برای اینکه کار آمدی کودک بیش فعال در زمان انجام فعالیت ها و امور و هم چنین مدیریت رفتار افزایش یابد، نیاز است که والدین همچون یک مدیر رفتار کنند تا کودک نیز که توانایی خود کنترلی بالایی ندارد، مدیریت شود. چنان چه از نکات زیر استفاده شود، نتیجه بهتری حاصل خواهد شد:

● در انتخاب فعالیت های کودکان بیش فعال حتما باید توانایی و مهارت او در نظر گرفته شود تا نتیجه خوبی مشاهده شود.

● چنان چه کودک بیش فعال از مقررات و قواعد اطلاع کافی یابد بهتر می تواند انتظارات و دستور العمل والدین را اجرا کند.

● برای افزایش تمرکز و جلوگیری از فراموشکاری کودکان بیش فعال نیاز است وظایف و فعالیت های مورد نظر به قسمت های کوچکتر تقسیم شوند.

● برای تفهیم کامل کودکان بیش فعال حتما باید به کودک به طور دقیق گفته شود چه کاری باید انجام بدهند.

● برای افزایش توجه کودک به جزئیات امور و تکالیف مدرسه، تهیه جدول زمان بندی بسیار موثر است به طور مثال شنبه ها: ریاضی و فارسی

● برای افزایش اعتماد به نفس و خود باوری کودک بیش فعال، دادن مسئولیت هایی در زمان انجام کار های منزل توصیه می شود.

۶- توجه به رژیم غذایی و نحوه مصرف دارو ها

نتایج مطالعات حاکی از آن است که مصرف برخی مواد خوراکی سبب تشدید علائم بیش فعالی می شود بنابراین نیاز است والدین در این زمینه موارد زیر را در نظر داشته باشند:

● برقراری نظم در مصرف وعده های غذایی الزامی است، هم چنین باید حتما والدین قد و وزن کودک بیش فعال را پیوسته بررسی کنند و در صورت مشاهده علائم هشداری اقدامات درمانی را پیگیری کنند.

● توصیه می شود که کودکان بیش فعال بیشتر از خوراکی های سالم مانند سبزی جات، میوه، پسته، گردو، فندق و غذا های کم نمک استفاده کنند و مواد غذایی مانند چیپس، فست فود ها، تنقلات و نوشیدنی های گاز دار از سبد غذایی آنان حذف گردند.

● نباید به بهانه عوارض دارو های بیش فعالی، والدین از دادن دارو های تجویزی به کودک بیش فعال پرهیز کنند زیرا در کنترل علائم و رفتار های این کودکان نخست نیاز است دارو درمانی جدی گرفته شود سپس از خدمات درمانی سایر روش ها استفاده گردد.

۷-پیوستن به گروه های حمایتی

اشتراک تجربیات و دریافت احساس همدردی از جمله اثرات مثبت حضور در گرد همایی های گروه های حمایتی است که ضمن آشنایی با دیگر خانواده های درگیر با بیش فعالی میسر می شود. بنابراین می توان برای آموزش و انتخاب شیوه های تربیتی از این مورد استفاده کرد.

 همان طور که گفته شد بسیاری از اشتباهاتی که در زمینه آموزش و تربیت کودکان بیش فعال صورت می گیرد از نبود اطلاعات کافی نشات می گیرد. آقای مجتبی نیازی به همین منظور کتابی با عنوان "آموزش کودکان بیش فعال و توجه" نوشته است که پیشنهاد می شود خانواده های دارای کودک بیش فعال، معلمان و مشاوران آن را مطالعه کنند.