همه چیز درباره خواب کودکان بیش فعال

تیم تحقیقاتی نورولند با توجه به گسترش روز افزون اختلالات رشدی به ویژه بیش فعالی و اوتیسم و... مطالب زیادی درباره علائم و راهکار های درمانی آنان تهیه کرده است تا روند تشخیص و درمان آن تسریع یابد. به همین دلیل در این نوشتار به خواب کودکان بیش فعال پرداخته شده است. البته باید یادآوری کنیم که تمامی این محتویات فقط جنبه آموزشی دارند و نباید بدون مشورت با پزشک متخصص از این توصیه ها استفاده کرد.

خواب کودکان سالم

بیداری مکرر در طی شب در دوران نوزادی امری طبیعی است زیرا نوزادان به سرعت گرسنه می شوند و نیاز دارند که در هر چند ساعت یک بار توسط شیر مادر یا شیر خشک تغذیه شوند.

معمولا با افزایش سن، روند خواب کودک منظم تر می شود به طوری که این وقفه فقط در مواردی مانند بیماری و نیاز به خوردن دارو ها و کابوس دیدن مشاهده می شود. با توجه به اهمیت خواب در سلامتی کودکان، کارشناسان توصیه می کنند در این زمینه عادات منظم تعیین گردد.

به طور معمول کودکان که در سنین مدرسه قرار دارند باید بین ۹ تا ۱۲ ساعت بخوابند تا دچار کسالت، بی حالی و کاهش تمرکز در انجام امور روزمره نگردند. هم چنین انجمن روان پزشکی کودکان و نوجوانان در آمریکا بدین منظور مطالعه ای انجام داد که نتایج حاکی از آن داشت که بسیاری از اختلالات خواب به دلیل عادت های خواب نا منظم و اضطراب ایجاد می شوند.

در سنین پایین کودکان چندان تمایل به خواب ندارند زیرا این کار را به منزله جدایی از والدین می پندارند و با بهانه های مختلف مانند تقاضا برای آب خوردن و یا رفتن به سرویس بهداشتی سعی می کنند زمان آن را به تاخیر بیندازند تا مدت بیشتری را با آن ها سپری کنند.

با توجه به اینکه در حال حاضر اختلال بیش فعالی، شیوع روز افزونی دارد و در بسیاری از موارد بر خواب کودک و حتی والدین نیز اثراتی دارد بنابراین سعی شده در این نوشتار به برخی از مشکلات خواب آنان و نحوه درمان یا کاهش اثرات آن اشاره شود.

رابطه بیش فعالی و خواب کودک

برای روشن تر شدن رابطه بین بروز بیش فعالی و مشکلات خواب کودکان مبتلا مطالعاتی صورت گرفته که نشان از رابطه پیچیده بین آنان دارد به طوری که در برخی بروز این اختلال، زمینه ساز مشکلات خواب شده و در گروهی دیگر مشخص شده که در صورت وجود کم خوابی، کودک علائم بیشتری از بیش فعالی را نشان می دهد.

البته باید یادآوری کنیم که علت بسیاری از مشکلات خواب کودکان بیش فعال به علت عوارض مصرف قرص های بیش فعالی است. البته به این مفهوم نیست که مصرف این دارو ها قطع گردد بلکه در صورت مشاهده چنین مشکلاتی باید نظر پزشک معالج را جویا شد تا در صورت صلاح دید، دارو ها را تغییر دهد.

کمبود خواب از آن جهت مهم است و نیاز به پیگیری دارد که طبق همان پژوهش، اثرات منفی آن بر تمرکز، هیجانات، عملکرد کودک در انجام تکالیف مدرسه و حتی کیفیت زندگی دیگر افراد خانواده اثبات شد.

هم چنین خانواده های درگیر بیش فعالی به ویژه والدین به دلیل مشکلات کودک خود و عواقب آن، تنش زیادی را تحمل می کنند که علاوه بر درمان کودک باید به درد های روحی آنان نیز توجه شود.

خصوصیات خواب کودکان مبتلا به بیش فعالی

برای مشخص شدن نحوه خواب در خانواده های درگیر با بیش فعالی مطالعات زیادی صورت گرفته است که نتایج آن شامل موارد زیر است:

●۴۲ % از والدین دارای کودک بیش فعال به دلیل سحر خیزی کودک معمولا قبل از ۶ صبح بیدار می شوند.

● به دلیل عدم وجود خواب منظم در کودکان بیش فعال، حدود ۷۰ % والدین به تحریک پذیری بالای عصبی خود در طی روز اذعان کرده اند و ۶۱ % نیز برای انجام امور روزمره تمرکز چندانی نداشتند.

● به دلیل وجود چنین مشکلاتی، ۶۱ % از والدین به ضعف در مواجهه با مشکلات اعتراف کرده اند و ۵۱ % نیز مبتلا به افسردگی شده بودند که اغلب به دلیل خستگی بروز یافته است.

● تنش و کشمکش در خانواده از دیگر عوارض خواب نامنظم کودکان بیش فعال است به طوری که ۴۲% از والدین به این دلیل روابط زناشویی آنان دچار مشکلاتی شده و ۵۶% نیز به بحث و گفتگو دائمی معترف شدند.

● گاهی تنش ها و خستگی روحی ناشی از بیش فعالی کودکان به حدی زیاد می شود به طوری که یک پنجم والدین از کار خود استعفا داده اند و ۶۴% نیز بیان کردند که به دلیل وجود مشکلات فراوان از حضور در بسیاری از فعالیت های اجتماعی صرف نظر کرده اند.

اثرات منفی بی خوابی کودکان بیش فعال در خانواده

از اثرات مهم و برجسته بی نظمی در خواب کودکان بیش فعال و بیداری مکرر آنان در طی شب، خستگی روحی والدین است به طوری که اغلب اعضای خانواده نیز دچار تنش هایی می شوند.

برای رفع چنین مشکلاتی نخست نیاز است که به ماهیت و سطح مشکل خواب کودک بیش فعال پی برد سپس متناسب با آن راه حل پیشنهاد داد.

برای شناسایی دقیق اختلالات خواب کودکان بیش فعال، تهیه تقویم خواب کودک ضرورت دارد سپس باید درباره این مشکلات با پزشک متخصص مشورت کرد. زیرا پزشک معالج برای رفع مشکلات و اختلالات خواب نیاز به اطلاعات جامع درباره این عادات خواب و الگو های آن دارد.

در ایجاد اختلالات خواب نظریه های متفاوتی مطرح می شود به طوری که به عقیده متخصصان به ویژه روان پزشکان در بسیاری از موارد اختلالات خواب در این کودکان به دلیل استفاده از دارو های محرک است ولی در مطالعاتی که در این زمینه انجام گرفته به تاثیر رفتار نامناسب والدین در زمان ارتباط برقرار کردن به عنوان یک دلیل اصلی اشاره شده است.

از شایع ترین مشکلات خواب کودکان بیش فعال، مقاومت برای ورود به تخت خواب، عدم تمایل برای بیداری در صبح، مشکلات تنفسی در خواب، بی حالی و عدم تمرکز در طی روز و بیداری های مکرر طی شب است.

هم چنین بسیاری از کودکان مبتلا به بیش فعالی از اختلالات یادگیری نیز همراه با این مشکل در رنج هستند مانند سندرم پاها، حرکت متوالی سایر اندام ها، عدم تمایل به خواب رفتن، بی خوابی، فعالیت حرکتی ملوکلونیک شبانه و ضعف در هوشیاری.

البته باید یادآوری کنیم که همیشه وجود این قبیل مشکلات جای نگرانی نداشته به طوری که در روند رشدی بسیاری از کودکان نرمال نیز قابل مشاهده است. پاسخ به سوالات زیر به تشخیص بهتر وجود این اختلالات در کودک کمک می کند.

● مشکل در خوابیدن: آیا کودک در مقابل خوابیدن و ورود به تخت خواب مقاومت می کند؟

● بی حالی در طی روز: آیا کودک در زمان انجام امور روزمره به دلیل بی حالی و کسالت تمرکز کافی ندارد؟ می تواند صبح به راحتی از خواب بیدار شود؟

● بیداری: کودک با بیداری های مکرر در طی شب مواجهه است؟

● نظم در خواب رفتن: در تقویم خواب کودک، بی نظمی مشهود است؟ تفاوتی در میزان خواب کودک در طی هفته یا تعطیلات آخر هفته وجود دارد؟

● خروپف: کودک در زمان خواب، مشکلات تنفسی مانند خروپف نشان می دهد.

همان طور که گفته شد در مواردی مشکلات خواب کودک به دلیل مصرف دارو های تجویزی برای درمان اختلال بروز می یابد. در چنین مواردی استفاده از راهکار زیر کمک کننده است.

● صبر و شکیبایی: اغلب مشکلات خواب ناشی از مصرف این قبیل دارو ها با گذشته ۲-۱ ماه بعد کاهش می یابد.

● تنظیم برنامه زمانی جهت مصرف دارو ها: بهتر است از دادن دارو ها به کودک در عصر ها پرهیز شود.

● استفاده از فرمولاسیون دیگر دارو محرک تجویزی: در مواردی با تغییر فرمولاسیون دارو توسط پزشک مشاهده می شود این قبیل مشکلات کاهش می یابد.

● استفاده از نوع دیگر دارو های محرک: گاهی پزشک تشخیص می دهد نوع دارو محرک را تغییر دهد مانند تجویز آمفتامین به جای متیل فنیدیت.

● تجویز دارو های غیر محرک: در مواردی بهتر است کودک دارو های غیر محرک مانند اتومکستین مصرف کند تا اختلالات خواب نشان ندهد.

● استفاده از آنتی هیستامین و کلونیدین: این قبیل تجویز ها نیز اثرات مثبتی بر بهبود اختلالات خواب دارند.

یادآوری می شود هر گونه تغییر در تجویز دارو های مصرفی فقط باید توسط پزشک متخصص صورت گیرد و عواقب هر گونه تغییر خود سرانه به عهده خود شخص خواهد بود.

اختلالات خواب ناشی از بیش فعالی در کودکان

بیش فعالی یکی از اختلالات مختص سن خردسالی است که اثرات منفی بر عملکرد های بدن  از جمله آن ها اختلالات خواب دارد که شیوع آن ها در بین این گروه از کودکان زیاد عنوان شده است. در ادامه به برخی از این مشکلات اشاره می شود:

● بی خوابی

از مشکلات اصلی کودکان بیش فعال، بی خوابی است که به صورت به سختی به خواب رفتن و خواب ماندن کودک بروز می یابد. در افراد سالم زمان به خواب رفتن در حدود ۲۰-۱۰ دقیقه عنوان شده است. درصورت دریافت خدمات درمانی، کودکان بیش فعال نیز موفق خواهد شد که کمتر از نیم ساعت به خواب بروند.

● مشاهده کابوس شبانه

مشاهده کابوس شبانه همواره مشکل نبوده به طوری که اغلب کودکان نیز در خواب دچار این مشکل می شوند که معمولا از اتفاقات ترسناک در بیداری و استرس و... نشات می گیرند.

اگر چه کودکان بیش فعال در مقایسه با سایر کودکان بیشتر دچار این مشکل می شوند. در چنین مواردی به آغوش گرفتن کودک توسط پدر یا مادر و صحبت راجع به اتفاقات خواب موجب آرامتر شدن او می شود.

● مشکلات تنفسی مانند خر خر کردن در خواب

از جمله مشکلات شایع تنفسی در خواب کودکان، خر خر کردن است به طوری که آمار ها از فراوانی ۱۲% آن در بین گروه سنی ۱ تا ۹ سال خبر می دهد.

بیش فعالی نیز بر بروز این قبیل مشکلات تنفسی موثر است به طوری که کارشناسان بیان می کنند کودکان بیش فعال ۳ برابر مبتلایان به مشکلات روحی در خواب، خر خر می کنند که نشان دهنده آپنه خواب نیز ‌محسوب می شود.

آپنه خواب در حقیقت نوعی اختلال در خواب است به طوری که تنفس فرد دچار مشکل می شود به گونه ای که نفس های منقطع می کشد و نمی تواند خواب راحتی را تجربه کند.

البته گاهی نیز خر خر کردن به دلیل وقفه تنفسی به وجود می آید. وقفه تنفسی اشاره به وضعیتی دارد که شخص نمی تواند به راحتی در خواب نفس کشیده و یا از خواب بیدار شود.

 چنان چه خر خر کردن در خواب درمان نشود کودک علائم رفتاری بیشتری از بیش فعالی در طی روز بروز می دهد که به آسایش اعضای خانواده به ویژه والدین نیز ضربه می زند.

● دندان قروچه

دندان قروچه نیز از دیگر مشکلات شایع در خواب کودکان مبتلا به بیش فعالی بوده که به صورت ناخود آگاه بروز می یابد. اگرچه این مشکل تاثیر چندانی در کیفیت خواب کودک ندارد ولی تداوم آن و عدم درمان به موقع سبب بروز مشکلات لثه و دندان خواهد شد.

● شب ادراری

شب ادراری در کودکان زیر ۵ سال چندان مشکل مهمی محسوب نمی شود. زمانی باید نسبت به بروز آن پیگیری درمانی آغاز کرد که کودک بیش از ۵ سال سن دارد.

اگرچه در کودکان بیش فعال نیز شیوع شب ادراری مانند سایر کودکان سالم است ولی در صورت عدم درمان، مشکلات رفتاری و علائم بیش فعالی به دلیل احساس گناه و شرم از این وضعیت افزایش می یابد.

● کسالت و خواب آلودگی در طی روز

اگرچه عدم تمرکز و بیش فعالی از مشخصه اصلی اختلال بیش فعالی محسوب می شود ولی چنان چه اختلالات خواب نیز وجود داشته باشد رفتار هایی مانند کسالت، بی حالی و عدم تمرکز شدت می یابد.

● سندرم پای بی قرار

سندرم پای بی قرار از دیگر اختلالات خواب کودکان بیش فعال است که حدود یک چهارم از این کودکان چنین رفتاری بروز می دهند و در زمان خواب سعی می کنند برای بهبود این حالت، پا های خود را مدام حرکت می دهند.

● سندرم حرکت دوره ای عضو بدن

این سندرم مشابهت بسیاری به سندرم پای بی قرار دارد ولی در آن کودک دست ها را نیز تکان می دهد.

● سخت به خواب رفتن

سخت به خواب رفتن کودک بیش فعال نه تنها کودک بلکه پدر و مادر را نیز دچار تنش می کند که تعداد زیادی از کودکان بیش فعال به آن دچارند به طوری که در یک بررسی بیان شد حدود ۷۱ تا ۸۴ % کودکان بیش فعال دچار این اختلال اند.

● سخت خواب ماندن

از دیگر نتایج مطالعات، بیان این بوده که ۲۷ تا ۴۹ % کودکان بیش فعال در خواب نیز بی قرار بوده به طوری که به طور مداوم در حال چرخش و جا به جایی هستند و ۲۵ تا ۳۶ % نیز مبتلا به بیداری مکرر در شب هستند.

بهبود مشکلات خواب در کودکان بیش فعال

با توجه به این که بیان شد این مشکلات سبب تشدید مشکلات رفتاری در کودکان بیش فعال و تنش در اعضای خانواده آنان می شود. پیشنهاد می شود که از راهکار های زیر استفاده شود تا این مشکلات بهبود یابند.

۱- تهیه تقویم خواب کودک

بهتر است والدین برای مشخص شدن مشکلات خواب ناشی از اختلال بیش فعالی، به طور جزئی آن ها را ذکر کرده و هم چنین نحوه رفتار و علائم کودک در طی روز بعد ثبت گردد. برای اطلاع بیشتر والدین به چند مورد که در این تقویم نیاز است ذکر شود، اشاره می گردد:

● ساعت ورود کودک به تخت کودک

● ساعت به خواب رفتن کودک

● تعداد دفعات بیداری کودک در طی شب

● عوامل موثر بر بیداری

● لیست مواد غذایی، نوشیدنی ها و فعالیت های قبل از خواب کودک

● ساعت بیداری کودک از خواب

● میزان کسالت، بی حالی و خواب آلودگی کودک در طی روز بعد (از ۱ تا ۵ نمره نوشته شود)

● میزان تحریک پذیری در روز بعد (از ۱ تا ۵ نمره نوشته شود)

● سطح تمرکز و توجه کودک در محیط مدرسه (از ۱ تا ۵ نمره نوشته شود)

تهیه این تقویم موجب ارزیابی بهتر مشکلات خواب و شناسایی و درک بهتر آن می شود.

۲- ورزش

حضور کودکان بیش فعال در فعالیت های ورزشی سبب شده که انرژی زیاد آنان، تخلیه شده که نتیجه آن بهبود اختلالات خواب و آرامش بیشتر است. کارشناسان توصیه می کنند که در برنامه روزانه آنان ورزش های سبک مانند قدم زدن، پریدن و بازی های سبک گنجانده شود تا خواب راحتری تجربه کنند اما بهتر است از انجام فعالیت های شدید ورزشی چند ساعت قبل از خواب پرهیز شود زیرا اختلالات خواب را تشدید می کنند.

۳- بهداشت خواب

از دیگر اقدامات لازم برای بهبود مشکلات خواب کودکان بیش فعال، توجه به زمان خواب رفتن کودک و زمان بیداری او است. هم چنین نیاز است اتاق خواب کودک از نظر تاریکی، ساکت بودن و دمای محیط بررسی شده تا کودک خواب بهتری تجربه نماید. به همین منظور بهتر است از فعالیت هایی مانند تماشای تلوزیون و انجام بازی های کامپیوتری قبل از خواب به ویژه در زمان ورود به تخت خواب اجتناب شود.

۴-مصرف رژیم غذایی مناسب

مصرف رژیم غذایی مناسب از دیگر موارد موثر بر کیفیت خواب کودکان بیش فعال محسوب می شود به همین منظور بهتر است غذا های سنگین و پر حجم قبل از خواب در اختیار کودک قرار نگیرند. مصرف کافئین، مواد غذایی شیرین، قهوه و چای نیز اثر مشابهی بر افزایش اختلالات خواب دارد.

۵- فراهم کردن شرایط مناسب برای خواب آرام

فراهم کردن شرایط خواب به منزله شرطی شدن ذهن جهت خواب آرام است از جمله می توان به مسواک زدن، لباس خواب و... اشاره کرد در صورتی که چنین فعالیت هایی به حالت برنامه و عادت روتین در آید می توان نتیجه آن را در بهبود اختلالات خواب مشاهده کرد.

۶- اختصاص یک اتاق جهت خواب

برای اینکه کودک خواب بهتری تجربه کند پیشنهاد می شود که یک اتاق را برای خواب اختصاص داده و از قرار دادن اسباب بازی ها، وسایل الکترونیک مانند تلوزیون، کامپیوتر و... بپرهیزند که اختلالات خواب را افزایش می دهند. هم چنین والدین نباید اجازه دهند که در زمان ورود به رخت خواب کودک وسایل بازی همراه خود ببرد.

۷- تهیه وسایل آرامش دهنده

بسیاری از کودکان وابستگی زیادی به والدین دارند و تمایل دارند در زمان خواب نیز کنار آن ها باشند. برای کاهش این وابستگی تهیه وسایلی مانند رو انداز و یا یک وسیله خاص در اتاق خواب که آرامش دهنده است پیشنهاد می شود.

۸- تعریف و تشویق کودک

یکی از راه های موثر بر کنترل اختلالات خواب، تعریف و تمجید از رفتار کودک است. به همین منظور در صورتی که کودک کمتر چنین مشکلی را بروز کرد می توان از او تعریف کرد.

۹- درمان بیماری ها

در موارد بسیاری اختلالات خواب کودکان بیش فعال مانند خر خر کردن، آپنه خواب و... به دلیل وجود بیماری هایی مانند آلرژی، آسم و... است که حتما باید نخست این مشکل رفع شوند.

دارو های موثر بر درمان بیش فعالی

به گفته کارشناسان بهتر است برای اثر بخشی دارو های بیش فعالی، اواخر بعد از ظهر و اوایل غروب آن ها مصرف نشوند تا کودکان مشکلات مرتبط با خواب را کمتر بروز دهند.

به طور کلی درباره تجویز و مصرف هر گونه دارو نخست باید نظر پزشک معالج را جویا شد و در صورت مشاهده عوارض آن ها بر خواب کودک، این نتیجه به پزشک گزارش شده تا بررسی بیشتری را انجام داده و در صورت لزوم دارو ها تغییر دهد.

کمک از پزشک متخصص برای بهبود اختلالات خواب در کودکان بیش فعال

همان طور که گفته شد علائم و رفتار هایی ناشی از بیش فعالی در تمامی کودکان به یک شکل بروز نمی کند بنابراین پزشک متخصص متناسب با شرایط و شواهد رفتاری، راهکار های دارویی و درمانی ارائه می دهد.

بنابراین والدین بهتر است در صورت مشاهده هر گونه مشکلات در خواب کودکان بیش فعال نظر پزشک معالج را جویا شوند‌. چنان چه پزشک برای رفع این قبیل مشکلات، دارو های خواب آور تجویز کند باید حتما استفاده شود‌.

نکات تکمیلی درباره خواب کودکان مبتلا به بیش فعالی

● با توجه به تاثیر مستقیم اختلالات خواب بر علائم بیش فعالی، حتما باید این قبیل مشکلات مرتفع گردند.

● افزایش تدریجی مدت زمان خواب کودک بیش فعال، به بهبود عملکرد تحصیلی آنان نیز منجر می شود.

● در توجه به رژیم غذایی کودک بیش فعال با توجه به اثراتی که بر بد اخلاقی و علائم و بهبود کیفیت خواب دارد، باید اهتمام جدی شود.