بیش‌فعالی یا اختلال نقص توجه و تمرکز (ADHD) یکی از رایج‌ترین اختلالات روان‌شناختی در کودکان است که تاثیرات عمیقی بر رفتار و عملکرد آنها در محیط‌های مختلف می‌گذارد. این اختلال باعث می‌شود کودک در کنترل رفتارهای خود دچار مشکل شود و گاهی اوقات از لحاظ توجه و تمرکز نیز دچار ضعف باشد. تشخیص زودهنگام این اختلال می‌تواند نقشی حیاتی در مدیریت آن داشته باشد، زیرا با مداخله‌های به‌موقع و صحیح می‌توان به کودک کمک کرد راه‌های بهتری برای مدیریت رفتارها و تمرکز بیابد.
یکی از چالش‌های اساسی در شناسایی بیش‌فعالی در کودکان، مشابهت برخی از علائم آن با رفتارهای عادی و طبیعی دوران کودکی است. برای مثال، بسیاری از کودکان در دوره‌های خاصی از رشدشان تمایل به فعالیت زیاد یا توجه نکردن به برخی موارد دارند. اما تفاوت در اینجاست که این رفتارها در کودکان بیش‌فعال به شکل دائمی و پایدار مشاهده می‌شود و بر زندگی روزمره آنها تاثیر می‌گذارد. از این رو، والدین و مربیان باید به علائم طولانی‌مدت و تکرار شونده دقت بیشتری داشته باشند.
عامل مهم در تشخیص بیش‌فعالی، بررسی رفتارهای کودک در محیط‌های مختلف است. کودکان بیش‌فعال معمولاً در مکان‌هایی چون مدرسه، خانه و حتی در محیط‌های اجتماعی متفاوت، رفتارهای مشابهی از خود نشان می‌دهند. اگر این الگوی رفتاری در همه محیط‌ها تکرار شود، احتمال بیشتری برای ابتلا به این اختلال وجود دارد. با شناسایی این الگوها و مقایسه آن با رفتارهای کودکان دیگر، والدین می‌توانند قدم‌های موثرتری برای پیگیری درمان بردارند.
مثالی از این موضوع را می‌توان در بررسی رفتار یک کودک ۷ ساله مشاهده کرد که در موسسه نورولند تشخیص بیش‌فعالی دریافت کرده است. والدین او متوجه شدند فرزندشان در همه محیط‌ها، اعم از خانه، مدرسه و حتی در تفریحات، نمی‌تواند برای مدت طولانی توجه خود را حفظ کند و همواره در حال جابه‌جایی و فعالیت است. پس از مراجعه به نورولند و انجام بررسی‌های تخصصی، تشخیص دقیق اختلال بیش‌فعالی داده شد و این خانواده با کمک مشاوران موسسه توانستند برنامه‌ای مناسب برای مدیریت رفتارهای کودک طراحی کنند.
والدین اغلب به دنبال روش‌های مختلف برای شناسایی علائم بیش‌فعالی در نوجوانان و کودکان خود هستند. این اختلال شامل چندین علامت است که می‌تواند در رفتار و عملکرد کودک نمایان شود که در ادامه به برخی از آنها اشاره شده است:
دسته اول؛ کودکان پرتحرک (بیش‌فعال)
این دسته از کودکان اغلب با حرکت‌های مداوم و غیرقابل‌کنترل شناخته می‌شوند چون معمولاً در محیط‌های مختلف، مانند مهمانی‌ها، فروشگاه‌ها یا حتی در خانه، به سختی می‌توانند برای لحظه‌ای آرام بگیرند. دویدن بی‌وقفه و فعالیت شدید آنها ممکن است باعث خستگی دیگران شود، اما خود کودک معمولاً بدون توقف ادامه می‌دهد. در سنین پیش‌دبستانی، این علامت‌ها بسیار شایع است و در دوران دبستان معلمان معمولاً از بی‌قراری کودک در کلاس و جابه‌جایی مداوم او شکایت می‌کنند. با این حال، بسیاری از این کودکان با افزایش سن و رسیدن به دوران نوجوانی، کم‌کم کاهش تحرک را تجربه می‌کنند.
دسته دوم؛ کودکانی با رفتارهای تکانشی
این دسته از کودکان به‌طور ناگهانی و بدون فکر به پیامدهای رفتارهای خود، عمل می‌کنند. این کودکان به محض برانگیخته شدن به سرعت وارد عمل می‌شوند، بدون اینکه توجه کنند چه خطراتی در پیش است. برای مثال، ممکن است چیزی را به سمت کسی پرتاب کنند یا بدون فکر از بلندی بپرند که این رفتارها می‌تواند آسیب جسمی به خودشان یا دیگران وارد کند. این نوع از رفتارها اغلب در سنین پایین‌تر، مثل ۳ یا ۴ سالگی، مشاهده می‌شود و به دلیل عدم توانایی در کنترل هیجانات، ممکن است آنها را در معرض خطرات جدی قرار دهد.
دسته سوم؛ شامل کودکانی است که با مشکلات توجه و تمرکز مواجه‌اند
این کودکان در محیط‌های آموزشی مانند مدرسه، معمولاً با چالش‌هایی در تکالیف و فعالیت‌های تحصیلی روبه‌رو هستند. آنها به دلیل بی‌توجهی و نداشتن تمرکز کافی، اشتباهات زیادی در دیکته و تکالیف انجام می‌دهند. وسایل‌شان را بارها در مدرسه جا می‌گذارند و به‌طور کلی، مدیریت زمان و تمرکز برای آنها دشوار است. این کودکان به‌طور مداوم از بقیه عقب می‌افتند و همین مسئله باعث اختلال در عملکرد تحصیلی و ارتباطات اجتماعی‌شان می‌شود.
دسته چهارم؛ نداشتن توانایی در پیروی از دستورات
کودکان مبتلا به بیش‌فعالی اغلب نمی‌توانند دستورات ساده را به‌درستی انجام دهند. این مسئله ناشی از ناتوانی در تمرکز بر جزئیات و مراحل مختلف یک کار است. برای مثال، وقتی از آنها خواسته می‌شود یک کار خاص را انجام دهند، ممکن است فقط بخشی از آن را به پایان برسانند یا کلاً آن را فراموش کنند. این رفتار می‌تواند منجر به مشکلات جدی در تعاملات روزانه شود، زیرا کودک قادر به پیروی از قوانین و نظم نیست.
دسته پنجم؛ بی‌توجهی به جزئیات
این کودکان اغلب در تشخیص و پیگیری جزئیات دقیق کارها مشکل دارند، مثلا ممکن است در انجام تکالیف مدرسه یا در بازی‌های تیمی به راحتی خطا کنند زیرا به نکات ظریف توجه نمی‌کنند، این بی‌دقتی نه‌تنها در تحصیل بلکه در همه جنبه‌های زندگی روزمره آنها نیز مشهود است و موجب مشکلات پیوسته می‌شود.
دسته ششم؛ نداشتن ثبات در رفتارها
کودکان بیش‌فعال معمولاً در ثبات رفتاری دچار مشکل هستند، برای مثال یک روز بدون مشکل وظایف خود را انجام دهند و روز دیگر کاملاً بی‌نظم باشند. این بی‌ثباتی می‌تواند منجر به نگرانی والدین و معلمان شود، زیرا هرگز نمی‌توان پیش‌بینی کرد رفتار کودک در یک موقعیت خاص چگونه خواهد بود.
دسته هفتم؛ نداشتن توانایی در نشستن آرام
نشستن در یک مکان ثابت، مانند کلاس درس یا در حین غذا خوردن، برای این کودکان دشوار است، چون آنها به‌طور مداوم در حال جابه‌جایی و حرکت هستند و نمی‌توانند برای مدت طولانی در یک نقطه باقی بمانند. نداشتن تمرکز و نیاز به حرکت مداوم، اغلب باعث ایجاد مشکلات در فعالیت‌های گروهی و اجتماعی می‌شود.
دسته هشتم، پرت کردن حواس دیگران
کودکان بیش‌فعال نه‌تنها خودشان به سختی تمرکز می‌کنند، بلکه می‌توانند به راحتی حواس دیگران را نیز پرت کنند. در محیط‌های گروهی، مانند کلاس درس، ممکن است به‌طور مداوم با حرف زدن، حرکت یا اقدامات ناگهانی توجه دیگران را به خود جلب کنند و روند آموزشی را مختل کنند.
دسته نهم؛ نداشتن توانایی در انتظار کشیدن
این کودکان معمولاً صبر و تحمل کمی دارند و در انجام فعالیت‌هایی که نیازمند انتظار هستند مانند بازی‌های نوبتی، مشکل دارند. آنها ممکن است قبل از نوبت خود عمل کنند یا در یک صف طولانی به‌طور مداوم بی‌قراری نشان دهند. این ناتوانی در انتظار می‌تواند باعث ایجاد تنش و اختلاف در روابط اجتماعی شود.
دسته دهم؛ حواس‌پرتی سریع
کودکان مبتلا به بیش‌فعالی به‌طور مداوم توسط عوامل محیطی حواس‌پرت می‌شوند. مثلا کوچک‌ترین صداها یا حرکات می‌تواند آنها را از کاری که در حال انجام آن هستند منحرف کند. این مسئله به‌ویژه در محیط‌های تحصیلی، جایی که تمرکز بالا لازم است، مشکلات جدی ایجاد می‌کند.
دسته یازدهم؛ گفت‌وگوی بیش از حد
کودکان بیش‌فعال معمولاً بیش از حد حرف می‌زنند و نمی‌توانند مکالمات را به‌درستی مدیریت کنند، مثلا آنها بدون توقف صحبت می‌کنند و به ندرت به دیگران اجازه می‌دهند حرف خود را بزنند و این مسئله ممکن است در محیط‌های اجتماعی باعث ایجاد مشکل شود و روابط کودک با دیگران را تحت تاثیر قرار دهد.
دسته دوازدهم؛ نداشتن توانایی در برنامه‌ریزی
این کودکان معمولاً در برنامه‌ریزی و سازماندهی فعالیت‌های روزمره خود مشکل دارند، برای مثال، آنها نمی‌توانند کارها را به ترتیب اهمیت اولویت‌بندی کنند و ممکن است کارهای مهم را به تاخیر بیاندازند یا فراموش کنند. این ناتوانی در برنامه‌ریزی می‌تواند باعث شکست‌های مکرر در انجام مسئولیت‌ها شود.
دسته سیزدهم؛ بروز رفتارهای مخاطره‌آمیز
کودکان بیش‌فعال به دلیل تکانشی بودن، تمایل به رفتارهای مخاطره‌آمیز دارند، چون آنها ممکن است بدون در نظر گرفتن پیامدهای خطرناک، به فعالیت‌های پرخطر روی آورند. از جمله این رفتارها می‌توان به دویدن ناگهانی در خیابان یا امتحان کردن حرکت‌های خطرناک در زمین بازی اشاره کرد. این رفتارها معمولاً منجر به آسیب‌های جسمی یا ایجاد خطرات جدی برای کودک می‌شود.
دسته چهاردهم؛ دشواری در انجام تکالیف خانه
کودکان مبتلا به بیش‌فعالی ممکن است در انجام تکالیف خانه با مشکلاتی مواجه شوند. این کودکان به دلیل نداشتن تمرکز و انگیزه، ممکن است نتوانند تکالیف خود را به‌موقع انجام دهند و به همین دلیل، گاهی به فراموشی یا بی‌توجهی نسبت به این وظایف دچار شوند. این مشکل در انجام تکالیف می‌تواند باعث بروز تنش در خانه و نگرانی والدین شود.
علاوه بر این، ممکن است این کودکان در پیگیری مراحل مختلف یک تکلیف دچار سردرگمی شوند. برای مثال، اگر از آنها خواسته شود یک پروژه خاص را انجام دهند، ممکن است جزئیات را فراموش کنند یا نتوانند ترتیب درست کارها را حفظ کنند. این مساله نه‌تنها بر عملکرد تحصیلی آنها تاثیر می‌گذارد، بلکه بر احساس اعتماد به نفس آنها نیز اثر منفی می‌گذارد.
دسته پانزدهم؛ مشکل در ایجاد و حفظ روابط اجتماعی
کودکان بیش‌فعال ممکن است در برقراری و حفظ روابط اجتماعی با دیگران دچار مشکل شوند. این مساله به دلیل رفتارهای تکانشی و نداشتن توانایی در درک قواعد اجتماعی ایجاد می‌شود. این کودکان ممکن است به‌راحتی دوستان خود را تحت‌فشار قرار دهند یا در جمع‌های دوستانه حواس دیگران را پرت کنند.
نداشتن توانایی در برقراری ارتباط موثر می‌تواند به کاهش اعتماد به نفس و تنهایی کودک منجر شود. این مسائل به نوبه خود می‌توانند تاثیرات منفی بر روی سلامت روانی کودک داشته باشند و در بلندمدت، مشکلات بیشتری را برای او ایجاد کنند.
دسته شانزدهم؛ تغییرات ناگهانی در خلق و خو
کودکان مبتلا به بیش‌فعالی ممکن است به‌طور ناگهانی دچار تغییرات شدید در خلق و خو شوند. این تغییرات می‌توانند شامل خشم، افسردگی یا اضطراب باشد و به‌راحتی بر روی روابط آنها با دوستان و خانواده تاثیر بگذارند. به‌عنوان مثال، یک کودک ممکن است در یک لحظه شاد و سرزنده باشد و در لحظه بعدی به‌طرز غیرقابل‌توضیحی عصبانی شود.
این نوسانات خلقی می‌تواند باعث سردرگمی دیگران و حتی خود کودک شود. اگر این رفتارها به‌طور مکرر تکرار شوند، ممکن است باعث ایجاد مشکلات جدی در روابط اجتماعی و خانوادگی شود و همچنین به مشکلات تحصیلی منجر شود.
دسته هفدهم؛ حساسیت به تغییرات محیطی
کودکان مبتلا به بیش‌فعالی معمولاً نسبت به تغییرات محیطی حساسیت بیشتری نشان می‌دهند. این حساسیت می‌تواند به‌صورت واکنش‌های شدید به صداهای بلند، نورهای روشن یا تغییرات ناگهانی در فضا manifest شود. این واکنش‌ها می‌توانند برای کودک ناراحت‌کننده باشند و به اختلال در تمرکز و یادگیری منجر شوند.
حساسیت به تغییرات محیطی همچنین ممکن است باعث شود که این کودکان در محیط‌های جدید احساس ناراحتی داشته باشند و از حضور در جمع‌های اجتماعی اجتناب کنند. این مشکل می‌تواند به کاهش فرصت‌های اجتماعی و یادگیری منجر شود و در بلندمدت تاثیرات منفی بر روی رشد اجتماعی و عاطفی کودک داشته باشد.
دسته هجدهم؛ نداشتن توانایی در تنظیم احساسات
کودکان مبتلا به بیش‌فعالی ممکن است در مدیریت احساسات خود با چالش‌هایی مواجه شوند. این موضوع می‌تواند به بروز احساساتی مانند خشم، ناامیدی یا اضطراب در شرایطی که نیاز به مدیریت احساسات دارند، منجر شود. برای مثال، در مواجهه با ناکامی یا چالش، این کودکان ممکن است به‌طور ناگهانی عصبانی شوند یا رفتارهای نامناسبی از خود نشان دهند.
این مساله می‌تواند در روابط اجتماعی آنها تاثیر منفی بگذارد و ممکن است باعث جدایی از هم‌سالان و کاهش ارتباطات اجتماعی شود. در نتیجه، این کودکان نیاز به یادگیری مهارت‌های تنظیم احساسات دارند تا بتوانند در موقعیت‌های مختلف به‌طور موثری واکنش نشان دهند.
دسته نوزدهم؛ دلسردی و بی‌حوصلگی
کودکان بیش‌فعال ممکن است به‌راحتی دلسرد و بی‌حوصله شوند، به‌ویژه در فعالیت‌هایی که به تمرکز و تلاش طولانی‌مدت نیاز دارند. این بی‌حوصلگی می‌تواند به مشکلاتی در انجام کارهای روزمره یا فعالیت‌های تحصیلی منجر شود. برای مثال، آنها ممکن است پس از مدتی کوتاه از مطالعه یا انجام یک بازی دست بکشند و به دنبال فعالیت‌های جدید بروند.
این دلسردی می‌تواند احساس ناکامی و نرسیدن به موفقیت را در کودک ایجاد کند. والدین و معلمان باید به این موضوع توجه داشته باشند و به دنبال ایجاد انگیزه و روش‌های جذاب برای نگهداری توجه کودک باشند.
دسته بیستم؛ تمایل به تکرار رفتارهای منفی
کودکان مبتلا به بیش‌فعالی ممکن است تمایل داشته باشند تا رفتارهای منفی یا ناپسند را تکرار کنند. این رفتارها می‌تواند شامل نقض قوانین، بی‌توجهی به هشدارها یا رفتارهای خطرناک باشد. این کودکان ممکن است به‌راحتی بدون فکر به پیامدهای رفتارهای خود عمل کنند و از آنجا که نمی‌توانند پیش‌بینی کنند این رفتارها چه تاثیری بر روی دیگران دارد، به‌راحتی وارد مشکلات جدید می‌شوند.
این تکرار رفتارهای منفی می‌تواند منجر به چالش‌هایی در محیط‌های آموزشی و اجتماعی و باعث ایجاد نگرانی‌های جدی برای والدین و معلمان شود. ایجاد یک محیط حمایتی و آموزشی مناسب می‌تواند به کودک کمک کند از تکرار این رفتارها جلوگیری کند و در عوض رفتارهای مثبت را یاد بگیرد.
بهترین راهکارها پس از شناسایی بیش‌فعالی در کودکان
پس از شناسایی علائم بیش‌فعالی در کودک، مهم‌ترین مرحله یافتن راهکارهای موثر برای مدیریت و کاهش این علائم است. اولین و مهم‌ترین اقدام، مشورت با یک متخصص یا روانشناس کودک است که می‌تواند بر اساس وضعیت خاص کودک شما برنامه‌های درمانی مناسب پیشنهاد دهد. هر کودکی نیازهای منحصربه‌فردی دارد و درمان‌های موثر برای بیش‌فعالی معمولاً شامل ترکیبی از تکنیک‌های رفتاری، دارویی و آموزشی است. طبق تحقیقات منتشر شده در انجمن روانپزشکی آمریکا (APA)، مداخلات زودهنگام می‌تواند به میزان قابل توجهی در کنترل و کاهش علائم بیش‌فعالی کمک کند.
یکی از راهکارهای کلیدی، رفتار درمانی است. در این روش، تمرکز بر آموزش کودک برای مدیریت احساسات و رفتارهایش است. این روش به کودک کمک می‌کند تا مهارت‌های خودکنترلی، تمرکز و نظم را یاد بگیرد. برای والدین نیز برنامه‌هایی طراحی می‌شود که آنها بتوانند به‌درستی به کودکشان واکنش نشان دهند و از تکنیک‌های تربیتی صحیح بهره ببرند. رفتار درمانی به‌ویژه برای کودکان زیر ۶ سال بسیار موثر است و می‌تواند قبل از استفاده از دارو، اثرات مثبتی داشته باشد.
در برخی موارد، استفاده از درمان دارویی نیز پیشنهاد می‌شود. داروهای محرک مثل متیل‌فنیدات (ریتالین) یا آمفتامین‌ها به طور گسترده‌ای برای درمان اختلال بیش‌فعالی استفاده می‌شوند. این داروها به بهبود تمرکز و کاهش تکانشگری و بیش‌فعالی کمک می‌کنند. البته، انتخاب دارو و مقدار آن باید تحت نظر دقیق پزشک انجام شود، زیرا هر کودک واکنش متفاوتی نسبت به دارو دارد. علاوه بر این، برخی از کودکان ممکن است عوارض جانبی داشته باشند که نیازمند تنظیم دارویی است.
آموزش والدین نیز بخش حیاتی از مدیریت بیش‌فعالی است. والدینی که اطلاعات کافی در مورد اختلال بیش‌فعالی و روش‌های مناسب برای برخورد با کودک دارند، بهتر می‌توانند به کودک خود کمک کنند. در یک مطالعه انجام‌شده توسط "موسسه ملی سلامت کودکان و توسعه انسانی" (NICHD)، مشخص شد والدینی که از استراتژی‌های مدیریت رفتاری آگاه هستند، نتایج بهتری در کاهش علائم بیش‌فعالی کودکان خود تجربه کرده‌اند. آنها به کمک این آموزش‌ها می‌توانند محیطی فراهم کنند که هم حمایتی باشد و هم به کودک امکان دهد به‌تدریج رفتارهای خود را بهبود دهد.
از دیگر راهکارهای مفید می‌توان به اصلاح رژیم غذایی اشاره کرد. طبق برخی از مطالعات، کاهش مصرف شکر و غذاهای فرآوری‌شده و افزودن مواد مغذی مانند اسیدهای چرب امگا-۳ و پروتئین‌ها می‌تواند به کنترل علائم بیش‌فعالی کمک کند. این مواد مغذی به بهبود عملکرد مغز و افزایش تمرکز کمک می‌کنند. همچنین، مصرف مکمل‌های ویتامینی یا معدنی با مشاوره پزشک ممکن است به کاهش برخی از علائم کمک کند.
یکی دیگر از راهکارهای موثر برای کودکان مبتلا به بیش‌فعالی، تکنیک‌های کاهش استرس و افزایش تمرکز مانند یوگا و مدیتیشن است. مطالعات نشان داده است این تکنیک‌ها می‌توانند به کودکان کمک کند سطح استرس و اضطراب خود را کاهش داده و توانایی تمرکز خود را افزایش دهند. به‌طور مثال، در یک مطالعه انجام‌شده در دانشگاه کالیفرنیا، کودکان مبتلا به بیش‌فعالی که در برنامه‌های یوگا شرکت کرده بودند، کاهش قابل‌توجهی در علائم بیش‌فعالی و افزایش تمرکز مشاهده کردند.
در نهایت، توجه به محیط مدرسه و تحصیلی کودک نیز بسیار حائز اهمیت است. معلمان باید از وضعیت کودک آگاه باشند و استراتژی‌هایی را برای کمک به تمرکز و مدیریت رفتارهای کودک در محیط کلاس به کار گیرند. ایجاد تعامل مثبت بین مدرسه و والدین می‌تواند به کودکان کمک کند در محیط تحصیلی بهتر عمل کنند و از حمایت کافی برخوردار باشند.
در مجموع، راهکارهای متنوعی برای مدیریت بیش‌فعالی پس از تشخیص وجود دارد که شامل رفتار درمانی، دارو، تغییرات تغذیه‌ای، آموزش والدین و تکنیک‌های تمرکز می‌شود. هر یک از این روش‌ها باید با توجه به شرایط و نیازهای خاص کودک انتخاب و اجرا شود.
شما می توانید از طریق فرم زیر مشکل کودک خود را با ما در میان بگذارید. کارشناسان ما در با توجه به زمان مقتضی با شما تماس بگیرند.
افزودن دیدگاه جدید