آیا کودک شما هم بیش‌ فعال است؟ چگونه این اختلال را تشخیص دهیم؟

اختلال کم‌توجهی و بیش‌فعالی (ADHD) یکی از شایع‌ترین اختلالات رفتاری در کودکان است که با علائمی مانند بی‌قراری، ناتوانی در تمرکز و فعالیت‌های بیش از حد معمول شناخته می‌شود. این اختلال که به نوعی می‌توان آن را چالشی برای کودکان و والدینشان دانست، نه تنها در محیط خانه و مدرسه بلکه در روابط اجتماعی و عملکرد تحصیلی کودک نیز تاثیرگذار است. مطالعات نشان می‌دهد اگرچه علائم ADHD در دوران کودکی آغاز می‌شود، اما این اختلال در صورت نداشتن مدیریت صحیح، می‌تواند تا بزرگسالی ادامه یابد و حتی روی توانمندی‌های شغلی و روابط اجتماعی افراد تاثیر منفی بگذارد.

یکی از ویژگی‌های اصلی کودکان مبتلا به ADHD، مشکل در کنترل تکانه‌هاست. این کودکان به راحتی تمرکز خود را از دست می‌دهند و در مواجهه با موقعیت‌های چالش‌برانگیز، معمولاً واکنش‌های فوری و بدون فکر از خود نشان می‌دهند. این رفتارها اغلب باعث می‌شود والدین و معلمان آنها را بی‌نظم یا بی‌توجه بدانند، در حالی که این کودکان با اختلالی مواجه هستند که به حمایت و درک ویژه‌ای نیاز دارد. از همین رو، شناخت زودهنگام این اختلال و مراجعه به متخصصان روانشناسی کودک می‌تواند به والدین و مربیان کمک کند تا با راهکارهای مناسب، کودک را در مدیریت بهتر رفتارها و رشد مهارت‌های اجتماعی همراهی کنند.

با وجود چالش‌هایی که ADHD برای کودکان به همراه دارد، باید به این نکته توجه داشت که این اختلال قابل مدیریت است. استفاده از رویکردهای درمانی مناسب مانند رفتار درمانی، مشاوره و حتی در موارد خاص دارودرمانی، به بسیاری از کودکان کمک می‌کند زندگی متعادل‌تری داشته باشند. همچنین، آگاهی خانواده‌ها از ماهیت این اختلال و حمایت صحیح از کودک، از عوامل موثری است که می‌تواند اثرات منفی ADHD را کاهش داده و مسیر رشد و پیشرفت را برای کودکان هموارتر سازد.

چالش‌های بیش‌فعالی در کودکان

 

بیش‌فعالی یا ADHD ترکیبی از نشانه‌های مختلف مانند ناتوانی در تمرکز، پرتحرکی و رفتارهای بدون کنترل است که می‌تواند به چالش‌های مهمی برای کودکان و خانواده‌هایشان تبدیل شود. کودکان مبتلا به این اختلال، اغلب در حفظ تمرکز و انجام وظایف خود دچار مشکل هستند؛ همین موضوع می‌تواند تاثیر منفی بر اعتماد به نفس، روابط اجتماعی و موفقیت‌های تحصیلی آن‌ها داشته باشد. این کودکان به دلیل محدودیت در برقراری ارتباط موثر با دیگران و نداشتن تمرکز کافی، ممکن است با طرد شدن از سوی هم‌سالان مواجه شوند و در نتیجه، اعتماد به نفس‌شان به شدت تحت تاثیر قرار گیرد. این مشکلات اجتماعی و شخصی می‌تواند در دوران تحصیل نیز خود را نشان دهد، جایی که بسیاری از کودکان مبتلا به ADHD به دلیل ناتوانی در تطابق با نیازهای آموزشی و تمرکز طولانی‌مدت، عملکرد ضعیفی در مدرسه دارند.

از سوی دیگر، شدت علائم ADHD با افزایش سن در برخی کودکان به مرور کاهش می‌یابد؛ با این حال، برای عده‌ای از آن‌ها علائم همچنان پایدار باقی می‌مانند و به مداخلات درمانی نیاز دارند. تحقیقات نشان داده‌اند که بهره‌گیری از برنامه‌های آموزشی و حمایتی که شامل تکنیک‌های رفتار درمانی، مشاوره و برنامه‌های تقویت تمرکز است، می‌تواند به بهبود وضعیت این کودکان کمک کند. برای نمونه، رفتاردرمانی به آن‌ها کمک می‌کند تا یاد بگیرند رفتارهای تکانه‌ای خود را مدیریت کنند و مهارت‌های اجتماعی‌شان را تقویت نمایند. همچنین، خانواده‌ها و معلمان با آموزش‌های تخصصی می‌توانند نقش مهمی در ایجاد محیطی پایدار و حمایتی برای این کودکان ایفا کنند و با درک بهتر از نیازهای آن‌ها، از احساس سرخوردگی‌شان جلوگیری کنند.

علاوه بر این، برخی موارد شدیدتر ADHD نیاز به دارو درمانی دارند که تحت نظارت پزشک می‌تواند به بهبود تمرکز و کاهش تکانه‌های ناگهانی کمک کند. همچنین، با استفاده از تکنیک‌های آموزشی برای افزایش مهارت‌های شناختی و تنظیم رفتار، کودکان می‌توانند بهتر با شرایط خود کنار بیایند و به تدریج استقلال بیشتری در مدیریت رفتار هایشان به دست آورند. بازسازی و ارتقای اعتماد به نفس و نیز آموزش مهارت‌های زندگی روزمره، می‌تواند به کودکان مبتلا به ADHD کمک کند با چالش‌های رشد و پیشرفت بهتر مواجه شوند.

روش موثر کاهش علائم بیش‌فعالی

 

یکی از روش های موثر در کاهش علائم بیش‌فعالی در کودکان، استفاده از روش‌های تمرینی و تقویت مهارت‌های اجتماعی است. به عنوان نمونه، کودکانی که در جلسات گروهی شرکت می‌کنند و در فعالیت‌های هدفمند و کنترل‌شده حضور دارند، بهتر می‌توانند مهارت‌های ارتباطی و تمرکز خود را بهبود دهند. موسسه نورولند در این راستا، برنامه‌های گروهی ویژه‌ای برای کودکان بیش‌فعال فراهم می‌کند که شامل بازی‌های آموزشی، تمرینات حرکتی و تمرین‌های تعامل اجتماعی است. این روش‌ها نه تنها به کودکان کمک می‌کند انرژی خود را به شیوه‌ای سازنده تخلیه کنند، بلکه فرصت‌هایی را برای ایجاد روابط اجتماعی سالم و رشد اعتماد به نفس آن‌ها فراهم می‌آورد.

مؤسسه نورولند همچنین با استفاده از متدهای روز روان‌شناسی و روش‌های درمانی نوین، به خانواده‌ها راهکارهای مناسبی ارائه می‌دهد تا بتوانند با رفتارهای فرزند خود بهتر کنار بیایند و به‌طور موثر به کاهش علائم بیش‌فعالی کمک کنند.

علائم بیش‌فعالی در کودکان: چگونه تشخیص دهیم؟

 

بیش‌فعالی یا «اختلال نقص توجه و فعالیت بیش‌ از حد» (ADHD) یکی از رایج‌ترین اختلالات عصبی در کودکان است که بر تمرکز، فعالیت‌های روزمره و حتی روابط اجتماعی کودکان تاثیر می‌گذارد. این اختلال که در گذشته به‌عنوان «اختلال نقص توجه» شناخته می‌شد، می‌تواند در سنین پایین حتی از دو تا سه سالگی نمایان شود و معمولاً با نشانه‌هایی مانند بی‌قراری، کاهش تمرکز و افکار پراکنده همراه است.

علائم بیش‌فعالی می‌تواند متفاوت باشد و بسته به شدت آن، می‌تواند به زندگی کودک و خانواده او چالش‌های متعددی اضافه کند. 

برخی از نشانه‌های رایج ADHD 

 

بروز علائم جسمانی هنگام بازی: کودکان بیش‌فعال ممکن است تعریق شدید و تپش قلب بیشتری در فعالیت‌های روزانه تجربه کنند.

اختلال در تمرکز و توجه: کاهش توانایی تمرکز در انجام تکالیف و فعالیت‌های ساده روزمره.

افکار پراکنده و خیال‌پردازی مکرر: کودکان بیش‌فعال اغلب دچار افکار پراکنده و خیال‌پردازی‌های غیرمعمول هستند که تمرکز بر امور روزانه را دشوار می‌کند.

مشکل در گوش دادن و دنبال کردن دستورالعمل‌ها: این کودکان معمولاً در گوش دادن به صحبت‌های دیگران، به‌خصوص در مباحث درسی، با چالش مواجه‌اند.

مشکل در برنامه‌ریزی و سازمان‌دهی: ناتوانی در سازمان‌دهی و مدیریت وظایف و برنامه‌های روزانه.

فراموشکاری مکرر: گم کردن اشیاء شخصی مثل لوازم مدرسه و اسباب‌بازی‌ها.

مشکل در انجام تکالیف مدرسه: دشواری در انجام کامل تکالیف یا وظایف.

آسیب‌پذیری اجتماعی: کودکان بیش‌فعال ممکن است به‌راحتی تحت‌تاثیر دیگران قرار گیرند یا با تهدیدات اجتماعی مواجه شوند.

بی‌قراری و پرتحرکی: این کودکان ممکن است از نشستن در یک مکان و رفتار آرام ناتوان باشند و همیشه در حرکت یا تغییر وضعیت باشند.

پرگویی و قطع گفت‌وگو: کودکان بیش‌فعال معمولاً پرحرف هستند و به‌طور مداوم وارد یا خارج از بحث‌ها و بازی‌ها می‌شوند.

تبعیت نکردن از والدین: برای مثال، این کودکان ممکن است به دستورات والدین توجهی نکنند و نیاز به صبر و مدیریت بیشتری برای اجرای درخواست‌های والدین داشته باشند.

بیش‌فعالی در پسران بیشتر از دختران شایع است و دختران ممکن است با رفتارهای متفاوتی همچون گوشه‌گیری و کاهش فعالیت بدنی، خود را نشان دهند. این تفاوت‌ها نشان‌دهنده‌ی تفاوت‌های جنسیتی در بروز علائم ADHD است.

عوامل مستعد کننده بیش‌فعالی

 

علت دقیق ADHD هنوز مشخص نیست، اما تحقیقات بسیاری در مورد عوامل خطر این اختلال انجام شده است. عوامل ژنتیکی و محیطی در بروز این اختلال موثر شناخته شده‌اند. در ادامه به برخی از این عوامل اشاره می‌کنیم:

ژنتیک و سابقه خانوادگی: وجود سابقه‌ی ADHD یا سایر اختلالات ذهنی در والدین یا خواهر و برادرها می‌تواند خطر بروز بیش‌فعالی را افزایش دهد.

مواجهه با سموم محیطی: مواجهه با مواد سمی مانند سرب در محیط زندگی، رنگ‌ها و فلزات می‌تواند بر سیستم عصبی کودکان تاثیر بگذارد.

مصرف الکل و مواد مخدر توسط مادر: مصرف الکل، دارو یا مواد مخدر توسط مادر در دوران بارداری یکی از عوامل مهمی است که می‌تواند به افزایش خطر بیش‌فعالی در کودک منجر شود.

سیگار کشیدن مادر در بارداری: استعمال سیگار توسط مادر می‌تواند بر رشد مغزی جنین تاثیر منفی بگذارد و خطر بروز بیش‌فعالی را افزایش دهد.

مواجهه با سموم در دوران بارداری: مواجهه مادر با سموم محیطی نظیر PCB ها و دیگر آلاینده‌های شیمیایی ممکن است بر رشد عصبی جنین تاثیر بگذارد.

تولد زودرس: نوزادان نارس بیشتر در معرض خطر اختلالات توجه و تمرکز قرار دارند.

کم‌وزنی هنگام تولد: نوزادانی که با وزن کمتر از حد معمول متولد می‌شوند، بیشتر در معرض ابتلا به اختلالات عصبی از جمله ADHD قرار دارند.

تغذیه نادرست و مصرف غذاهای فرآوری‌شده: مصرف غذاهای حاوی قند، مواد شیرین و افزودنی‌های غذایی ممکن است به افزایش علائم بیش‌فعالی منجر شود.

فقدان فعالیت بدنی: فعالیت کم جسمانی و نداشتن تمرینات ورزشی کافی می‌تواند به افزایش سطح بیش‌فعالی و بی‌قراری منجر شود.

عوامل روانی و اجتماعی: تنش‌های خانوادگی، فشارهای روانی و محیط‌های پرتنش می‌توانند تاثیر زیادی در بروز یا تشدید علائم بیش‌فعالی داشته باشند.

آلودگی هوا: قرارگیری کودکان در معرض هوای آلوده می‌تواند سیستم عصبی آن‌ها را تحت‌تاثیر قرار دهد.

دسترسی نداشتن به خدمات بهداشتی مناسب: نداشتن دسترسی به منابع مناسب بهداشتی، روانشناسی و تغذیه‌ای می‌تواند علائم بیش‌فعالی را شدت بخشد.

عوامل فرهنگی و اجتماعی: جامعه‌های با تحرک کمتر و امکانات تفریحی کمتر ممکن است کودکان را به افزایش فعالیت‌های بدنی بدون تمرکز وادار کند.

عوامل تغذیه‌ای دوران بارداری: کمبود مواد مغذی ضروری مانند اسید فولیک و امگا-۳ در دوران بارداری می‌تواند بر رشد شناختی کودک تاثیر بگذارد.

عوامل ژنتیکی پیچیده‌تر: تحقیقات جدید نشان داد برخی تغییرات ژنتیکی خاص ممکن است با بروز علائم ADHD در ارتباط باشد.

علاوه بر این عوامل، تشخیص به موقع و مدیریت مناسب نقش حیاتی در بهبود شرایط این کودکان دارد.

تشخیص بیش فعالی در کودکان

 

تست و تشخیص اختلال بیش فعالی در کودکان نیازمند دقت و شواهد متعددی است. یک کودک تنها زمانی باید تحت آزمون‌های بیش فعالی قرار گیرد که علائم جدی این اختلال در او به وضوح مشاهده شود و این علائم بر جنبه‌های مختلف زندگی او، نظیر مدرسه، خانه و تعاملات اجتماعی، تاثیر منفی بگذارد.

تشخیص این اختلال شامل روش‌های متنوع و گام‌به‌گام است، چرا که هیچ آزمون خاص و دقیقی برای تشخیص قطعی بیش فعالی وجود ندارد. مراحل تشخیص می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

آزمون‌های بالینی: برای بررسی علت علائم بیش فعالی و تمایز آن از سایر اختلالات و بیماری‌ها.

جمع‌آوری اطلاعات جامع: این شامل سوابق پزشکی، شخصیتی، خانوادگی و تحصیلی کودک است تا تصویری دقیق از وضعیت سلامت و رفتار او به دست آید.

مصاحبه و پرسش‌ و‌ پاسخ: با اعضای خانواده، معلمان و سایر افرادی که به خوبی با کودک آشنایی دارند مانند مربیان مهدکودک. این اطلاعات می‌توانند بینش عمیقی درباره رفتار و واکنش‌های کودک در محیط‌های مختلف فراهم کنند.

رصد تغییرات و تشدید علائم: متخصصان توجه ویژه‌ای به سرعت پیشرفت و شدت علائم دارند؛ زیرا الگوی تغییرات می‌تواند به تشخیص و نوع درمان مناسب کمک کند.

ارزیابی روانشناختی و عاطفی: در برخی موارد، تست‌های روانشناختی می‌توانند برای شناسایی مشکلات عاطفی یا رفتاری که ممکن است با بیش فعالی مرتبط باشند، مفید واقع شوند. این ارزیابی به شناخت بهتر از وضعیت عاطفی و روانی کودک کمک می‌کند و امکان تمایز بین علائم ADHD و سایر اختلالات عاطفی را فراهم می‌آورد.

بررسی و تحلیل تعاملات اجتماعی: توجه به نحوه تعامل کودک با دوستان، همکلاسی‌ها و اعضای خانواده می‌تواند اطلاعات ارزشمندی درباره مهارت‌های اجتماعی و نحوه برخورد او با دیگران بدهد. این مشاهدات در تشخیص علائم بیش فعالی که ممکن است در محیط‌های اجتماعی مختلف ظاهر شوند، کمک‌کننده است.

آزمایش‌های جسمانی و سلامت عمومی: برخی مشکلات جسمانی، مانند مشکلات بینایی یا شنوایی، می‌توانند منجر به علائمی شبیه به بیش فعالی شوند. انجام آزمایش‌های فیزیکی و ارزیابی‌های پزشکی به شناسایی یا رد این مشکلات کمک کرده و مانع از تشخیص اشتباه می‌شود.

پیگیری مستمر و ثبت رفتارها: پزشکان و والدین می‌توانند با ثبت دقیق رفتارهای کودک در محیط‌های مختلف و طی زمان، تغییرات و شدت علائم را بهتر ارزیابی کنند. این ثبت دقیق به ویژه در مواردی که علائم در دوره‌های زمانی مشخصی تشدید یا کاهش می‌یابند، اطلاعات مفیدی را برای تشخیص و تصمیم‌گیری فراهم می‌کند.

دسته‌بندی کودکان مبتلا به ADHD

 

کودکان مبتلا به ADHD می‌توانند ویژگی‌های رفتاری و شخصیتی متفاوتی داشته باشند و بر این اساس به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند:

کودکان با شدت بی‌توجهی بالا: این کودکان اغلب آرام به نظر می‌رسند، اما توجه کافی به اطراف ندارند و به راحتی در افکار خود گم می‌شوند. این نوع بی‌توجهی می‌تواند بر عملکرد تحصیلی و توانایی یادگیری آن‌ها تاثیر منفی داشته باشد.

کودکان پرتحرک و جسور: این دسته از کودکان تحرک بدنی و انرژی زیادی دارند و در فعالیت‌های پرریسک نیز تردید نمی‌کنند. چنین کودکانی نیازمند نظارت بیشتر هستند و ممکن است در صورت توجه نکردن، در معرض خطراتی قرار گیرند.

کودکان با بی‌توجهی و پر تحرکی شدید: این گروه به دلیل شدت علائم و تاثیرات منفی آن‌ها، به عنوان موارد خاص نیازمند توجه و مراقبت بیشتری هستند. مدیریت رفتارهای این کودکان پیچیده‌تر است و به زمان و صبر بیشتری نیاز دارد.

کودکان با تمرکز متغیر و ناپایدار: این کودکان در یک لحظه می‌توانند توجه خوبی داشته باشند اما بلافاصله از آن منحرف می‌شوند. گاهی در انجام یک کار نشان می‌دهند توانایی تمرکز دارند اما توانایی حفظ آن برای مدت طولانی را ندارند.

کودکان دارای پرحرفی و کنجکاوی بیش از حد: این دسته، توانایی زیادی برای صحبت کردن دارند و ممکن است بیش از حد سؤال کنند یا در هر گفتگویی حضور پررنگ داشته باشند. چنین رفتارهایی ممکن است در کلاس درس و محیط‌های اجتماعی مشکل‌ساز باشد، اما با راهنمایی مناسب می‌توان آن را به مسیر مثبت هدایت کرد.

کودکان با واکنش‌های هیجانی شدید: برخی از کودکان مبتلا به ADHD در موقعیت‌های مختلف واکنش‌های احساسی و هیجانی شدیدی از خود نشان می‌دهند که ممکن است به دلیل نداشتن توانایی در کنترل احساسات باشد. این مسئله می‌تواند بر روابط اجتماعی آن‌ها تاثیر منفی بگذارد و به‌ویژه در زمان برخورد با مشکلات و چالش‌ها به وجود بیاید.

روش‌های درمانی

در حال حاضر، درمانی قطعی برای ADHD وجود ندارد، اما راهکارهایی برای کاهش علائم و بهبود کیفیت زندگی این کودکان وجود دارد. ترکیبی از دارو و رفتار درمانی، معمولاً موثرترین روش در مدیریت علائم این اختلال است. با این حال، تشخیص و مداخله به موقع می‌تواند تفاوت بزرگی در نتیجه داشته باشد. به عنوان مثال، اگر کودکی از دوران کودکی، بیش فعالی او به درستی تشخیص داده و درمان‌های مناسبی برای او در نظر گرفته شود، احتمال کنترل و بهبود علائم او در نوجوانی و بزرگسالی افزایش می‌یابد.

به عنوان نمونه، در موسسه نورولند، تیم متخصصین با تجربه در زمینه مشاوره و روانشناسی کودک، به شناسایی نیازها و مشکلات کودکان مبتلا به ADHD می‌پردازند. با استفاده از برنامه‌های درمانی منظم و شخصی‌سازی شده، این موسسه توانست به کودکان کمک کند مهارت‌های اجتماعی، عاطفی و تحصیلی خود را تقویت کنند. به عنوان مثال، در یکی از برنامه‌های درمانی، کودک بیش فعالی که در مدرسه با مشکلاتی در توجه و تمرکز مواجه بود، از طریق مشاوره گروهی و تمرینات مهارت‌های اجتماعی توانست بهبود قابل توجهی در روابط خود با همکلاسی‌ها و معلمانش پیدا کند.

تشخیص این نکته که هر کودکی با انرژی بالا و فعالیت زیاد، حتماً مبتلا به ADHD نیست، بسیار مهم است. همچنین، والدین باید در نظر داشته باشنداین کودکان دارای استعدادهای قابل‌توجهی هستند که در صورت توجه و هدایت صحیح، می‌توانند در آینده موفقیت‌های چشم‌گیری کسب کنند. به همین دلیل، شناخت و هدایت استعدادها و توانایی‌های این کودکان، می‌تواند نقش مهمی در مسیر رشد و پیشرفت آن‌ها داشته باشد.